Szczerbiec - legenda, pochodzenie, rozmiary, symbolika

Opublikowano: 01.12.2023DrukujUdostępnij

Miecz koronacyjny - symbol polskiej państwowości

Szczerbiec – jak tłumaczy nazwę miecza średniowieczna legenda?

Z mieczem koronacyjnym polskich królów wiąże się legenda, której początków upatruje się we wkroczeniu Bolesława Chrobrego do Kijowa, w 1018 roku. Kronikarz Gall Anonim jako pierwszy zamieścił informację o szczerbcu w swoim dziele Kronika polska, powstałym w latach 1112-1116:

Bolesław Chrobry„…bez oporu wkroczył do wielkiego i bogatego miasta i dobywszy z pochew miecza, uderzył nim w Złotą Bramę.” [Anonim, 1982, ks. I, [7], s. 22]

Motyw uderzenia mieczem w bramę powtarza się także w dalszej części Kroniki, przy opisie czynów Bolesława Śmiałego, który w 1069 roku,

„…podobnie jak pierwszy Bolesław Wielki, jako zdobywca wkroczył do stolicy królestwa Rusinów, znamienitego miasta Kijowa i uderzeniem swojego miecza pozostawił pamiętny znak na Złotej Bramie.” [Anonim, 1982, ks. I, [23], s. 46]

Wincenty Kadłubek, kronikarz Kazimierza Sprawiedliwego, opisując podboje Bolesława Chrobrego i Bolesława Szczodrego, przytoczył za Gallem anegdoty o uderzeniu mieczem w Złotą Bramę:

Bolesław Chrobry„… po zajęciu miasta wielokrotnym miecza uderzeniem wyrzezał na Złotej Bramie miasta [też] jakby jakiś znak graniczny.” [Kadłubek, 1974, ks. II, [12], s. 106]

Bolesław Szczodry „… przeszedłszy władczo ziemie Rusi, uznał za niegodne dać się skusić na ich bogactwa, poprzestając jedynie na trumfie zwycięstwa, dopókiby uderzeniem miecza w bramę Kijowa nie wyznaczył ponownie pradziadowskich granic.” [Kadłubek, 1974, ks. II,[18], s. 114]

Trzynastowieczna Kronika Wielkopolska przedstawia znacznie bogatszą wersję legendy:

„…miecz króla Bolesława dany mu przez anioła, nazywa się Szczerbiec, dlatego, że na wezwanie anioła przybywszy na Ruś, pierwszy uderzył nim w Złotą Bramę, która zamykała gród kijowski na Rusi. Od tego uderzenia miecz poniósł niewielką stratę, która w polskim zwie się szczerba, i stąd nazwa szczerbiec.” [Kronika Wielkopolska, 1965, [11], s. 58]Miecz, jak podaje Kronika, przechowywany jest w Skarbcu Koronnym, w katedrze na Wawelu. „Królowie polscy wyruszając na wojny, mieli zwyczaj nosić go i zawsze z nim triumfowali nad wrogami.” [Kronika wielkopolska, 1965, [11], s. 57]

W Encyklopedii staropolskiej ilustrowanej Zygmunta Glogera, pod hasłem SZCZERBIEC znajdujemy, między innymi, informację na temat nazwy miecza, który został wyszczerbiony o Złotą Bramę. Zapis ‘szczyrzbek’ pojawia się w zapisach z 1250 roku. [Gloger, 1972, s. 307]

Chronologia i pochodzenie szczerbca – koronacja Władysława Łokietka

Szczerbiec poddawany był badaniom bronioznawczym, które pozwoliły ustalić, że powstał prawdopodobnie w drugiej połowie XIII wieku. Wskazuje na to głownia miecza, wykonana z półtwardej stali, obrabianej metodą cieplną, czyli w sposób charakterystyczny dla mieczy bojowych, wytwarzanych  od XIII wieku do XIV wieku. Szczerbiec powstawał w kilku warsztatach. Głowica z jelcem, zdobiona takimi samymi metodami i zdobiona roślinnymi ornamentami, wskazuje na odmienny warsztat od tego, w którym powstała okładzina trzonu, zdobiona wizerunkami Ewangelistów.

Napisy na blaszkach, umieszczonych na rękojeści, (zniszczone w XIX wieku), głosiły, że właścicielem miecza był książę Bolesław. Badacze wytypowali kilku potencjalnych pierwszych właścicieli szczerbca. Najbardziej prawdopodobnym pierwszym posiadaczem miecza, był książę wielkopolski Bolesław Pobożny. Kontrowersyjne badania Jana Sobolewskiego, w 1998 roku, potwierdziły czas powstania miecza i odniosły się do hebrajskich inskrypcji, zapisanych w języku łacińskim. Według badacza miecz-amulet został zamówiony przez Żydów dla księcia Bolesława Pobożnego,który 15 sierpnia 1264 roku zatwierdził przywileje i obowiązki dla Żydów wielkopolskich, ujęte w Statucie Kaliskim. [Juszczak, 2018] Powyższe ustalenia nie znalazły akceptacji innych historyków. Znane są hipotezy, wiążące pochodzenie miecza z templariuszami lub przypisujące stylistykę sztuce francusko – walońsko – lotaryńskiej. Pochodzenie szczerbca wciąż jest przedmiotem badań. [Adamczuk, 2012, s.132-133]

Miecz, prawdopodobnie należący do księcia Bolesława Pobożnego, odziedziczyła jego córka, Jadwiga Kaliska i darowała go swojemu mężowi, Władysławowi Łokietkowi. Koronacja Łokietka na króla Polski w 1320 roku miała miejsce w Krakowie. Jan Długosz opisał ceremonię. Koronacji Łokietka i Jadwigi dokonał arcybiskup gnieźnieński, któremu asystowali biskupi i opaci. Insygnia koronacyjne zostały przeniesione do Krakowa z Gniezna. [Sobotka, 2005, s.182] Szczerbiec stał się jednym z regaliów, wykorzystywanych do koronacji polskich królów. Sprawdź także ten artykuł z życiorysem Bolesława Chrobrego.

Szczerbiec – budowa, zdobienia i przeznaczenie miecza

Legendarny miecz Bolesławowy jest długi na 98,4 cm, ma głownię o długości 82 cm, rękojeść długą na 16,4 cm oraz jelec długości 20 cm. W porównaniu z mieczami bojowymi nie wyróżnia się imponującymi rozmiarami. W czasie przeprowadzonej lustracji skarbca w 1676 roku tak opisano szczerbiec: Mieczyk Bolesława, alias szczerbik [Kraszewski,1878, s.8]

Budowa miecza:

• Głowica i jelec (garda) zostały odlane ze srebra i pokryte złotą blachą, na grubość 1 mm. Zdobią je motywy roślinne i figuralne oraz inskrypcje.
• Głownię miecza wykonano ze stali dymarskiej, o podwyższonej zawartości fosforu i krzemu. Wzdłuż środka głowni biegnie szerokie zbrocze.  Widnieje w niej otwór, powstały w wyniku korozji. [Biborski, 2009]
• Emaliowana tarcza, z orłem piastowskim, została zdjęta z pochwy mieczowej i zamontowana na płazie.

Zdobienia i symbolika szczerbca:

• Rękojeść jest zdobiona metodą niello. Widnieją na niej wizerunki Baranka Bożego Agnus Dei, czterech Bestii Apokalipsy lub symbole Ewangelistów. Powtarzają się one na trzonie rękojeści i na krańcach jelca.
• Łaciński napis na jelcu głosi, że ten, kto ze sobą nosi imiona Jehowy, będzie chroniony przed wszelkimi niebezpieczeństwami.

Na głowicy znajduje się:

• krzyż Tau – symbol Bożej łaski i obietnicy zbawienia,
• litera przypominająca „G” – tak w średniowieczu zapisywano grecką literę sigma, która rozpoczynała słowo ‘zbawca’ i oznaczała Chrystusa,
• krzyż w aureoli. Umieszczone po jego bokach litery alfa i omega (początek i koniec), ukoronowane są krzyżykami. Według łacińskiego napisu użyte symbole wpływają na miłość królów, książąt oraz na gniew sędziów.

Miecz zdobiony jest ornamentami roślinnymi.

Można uznać, że szczerbiec jest amuletem, który chroni noszącą go osobę przed nieszczęściami.

Historycy, badający przeznaczenie miecza, uważają, że szczerbiec to gladius materialis – miecz sprawiedliwości, który przysługiwał królom i książętom, sprawującym pieczę nad prawem. Władca na ziemi jest przedstawicielem i sługą Chrystusa, a miecz miał mu przypominać, że winien pełnić swą posługę sprawiedliwie. Za taką interpretacją symboliki szczerbca przemawia, np. wizerunek króla Bolesława Śmiałego, utrwalony na królewskim denarze. Władca w koronie królewskiej wznosi miecz – znak swojej władzy na ziemi. [Adamczuk, 2012, s. 131 – 139]

Losy szczerbca – od koronacji Łokietka do 1959 roku

Szczerbiec, po koronowaniu Władysława Łokietka na króla Polski w 1320 roku, został umieszczony w skarbcu katedralnym, skąd przeniesiono go na Wawel, gdzie dał początek tworzeniu skarbca koronnego. Dalsze dzieje najcenniejszego dla Polaków zabytku, upamiętniającego wielkość i suwerenność Królestwa Polskiego, były tak niespokojne, jak niespokojne były losy Polski:

• 1370 rok – regalia koronacyjne zostają wywiezione z Krakowa na Węgry, przez króla Ludwika Węgierskiego, razem z innymi regaliami,
• 1412 rok – Władysław Jagiełło odzyskał regalia koronacyjne, wśród których był również szczerbiec. Miecz, zwrócony przez Zygmunta Luksemburskiego, uroczyście przeniesiono na Wawel.
• 1655 rok – miecz koronacyjny i pozostałe regalia królewskie zostały ukryte przed Szwedami w Lubowli, a następnie, w 1703 roku trafiły na Śląsk, razem z królem Janem II Kazimierzem Wazą.
• 1795 rok – Prusacy włamują się do skarbca koronnego i dokonują rabunku przechowywanych regaliów.
• Do 1884 roku Szczerbiec pojawia się w prywatnych zbiorach Dymitra Łabanowa-Rostowskiego (1810), generała Wincentego Krasińskiego (1818), księcia Anatola Demidowa - we Włoszech (ok. 1843), Aleksandra Piotrowicza Bazylewskiego - w Paryżu (1870). 
• 1884 rok – szczerbiec trafia do Petersburga, jako eksponat muzealny w Ermitażu.
• 1921 rok – na mocy postanowień traktatu ryskiego Polsce zostały zwrócone zagrabione zabytki, w tym miecz koronacyjny.
• II wojna światowa – szczerbiec, wraz z innymi skarbami, wywieziono z Krakowa do Rumunii, skąd przewieziono miecz do Francji, następnie do Anglii, a stamtąd, w 1940 roku – do Kanady.
• 1959 rok – miecz koronacyjny władców polskich wrócił na Wawel. [Kuczyński, 1961, s.575-576]

Autor: Izabela Sagasz

Bibliografia:

1. Anonim tzw. Gall, Kronika polska, Ossolineum, Wrocław 1982 rok.
2. Wincenty Kadłubek, Kronika Polska, PWN, Warszawa 1974 rok.
3. Kronika wielkopolska, UNIVERSITAS, Kraków 2010 rok.

Literatura:

1. Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, Wiedza Powszechna, Warszawa 1972 rok.
2. R. Sobotka, Powoływanie władcy w Rocznikach Jana Długosza, LIBER, Warszawa 2005 rok.
3. A. Adamczuk, Miecz sprawiedliwości. Próba analizy ikonologicznej, [w:] Roczniki Humanistyczne, tom LX, z. 4, 2012 rok.
4. S.K. Kuczyński, O polskim mieczu koronacyjnym, [w:] Przegląd Historyczny 52/3, 1961 rok.
5. M. Biborski, J. Stępiński, G. Żabiński, Nowe badania nad szczerbcem – mieczem koronacyjnym królów Polskich, [w:] Studia Waweliana, tom XIV, 2009 rok.
6. dr A. R Juszczak, Statut kaliski i miecz szczerbiec, jako paradygmat i ‘niedogodny’ świadek ochrony życia i mienia mniejszości żydowskiej w Polsce: https://www.academia.edu/41916114/STATUT_KALISKI_I_MIECZ_SZCZERBIEC_JAKO_PARADYGMAT_I_NIEDOGODNY_ŚWIADEK_OCHRONY_ŻYCIA_I_MIENIA_MNIEJSZOŚCI_ŻYDOWSKIEJ_W_POLSCE
7. K. Kraszewski, W sprawie szczerbca Bolesławowego, tom I, Biblioteka Warszawska, Warszawa 1879 rok: https://sbc.org.pl/Content/105888/ii4620-1879_1-00-0001.pdf