Tajemnice polskiej prehistorii – jak wyglądały nasze ziemie przed zjednoczeniem przez Piastów?
Zastanawialiście się, jak wyglądało życie na terenie dzisiejszej Polski przed zjednoczeniem ziem przez pierwszych Piastów? Kiedy nasi przodkowie pojawili się na tym obszarze? Jaka była ich kultura? Dlaczego tak mało mówią o nich źródła pisane? Oto próba przybliżenia tematu.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Polska polodowcowa
Krajobraz i klimat w Holocenie
Epokę po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia nazywa się holocenem. Oficjalnie nadal żyjemy w tej epoce.
W tym czasie klimat wcale nie był jednolity, co miało wpływ na możliwość rozwoju kultur ludzkich. Po ustąpieniu lodowca można wyróżnić kilka wyraźnych okresów klimatycznych:
- preborealny (10-9 tys. lat temu) – cechujący się nawrotami zimna. Na terenie Polski rozciąga się tundra, pojawiają się myśliwi polujący na renifery.
- borealny (9-8 tys. lat temu) – zimny, suchy, stopniowo coraz cieplejszy. Nadal dominują kultury myśliwsko-zbierackie.
- atlantycki (8-5 tys. lat temu) – ciepły, wilgotny (to okres tzw. zielonej Sahary). Zmienia się fauna i flora. Gospodarka myśliwsko-zbieracka dostosowuje się do nowych warunków i jest bardziej zaawansowana technicznie.
- subborealny (5-2,5 tys. lat temu) – lekkie oziębienie klimatu (klimat był jednak cieplejszy niż obecnie). Na ten czas przypada przejście na ziemiach polskich od neolitu do epoki brązu.
- subatlantycki (2,5 tys. lat temu do ok. 1800 r. n.e.) - klimat nieco cieplejszy, z chłodniejszymi okresami. Następuje rozwój cywilizacji.
(por. Kaczanowski P. i in., 1998: s. 44)
Poza tym między epoką wpływów rzymskich a pełnym średniowieczem nastąpiło ocieplenie klimatu, które miało poważny wpływ na migracje i rozwój technologii w tym czasie. Wczesna faza tego ocieplenia przypada na czasy przed ukształtowaniem polskiej państwowości, a więc z naszego punktu widzenia prehistoryczne.
Od kamienia do żelaza
Mówiąc o polskiej prehistorii, można sięgać nieskończenie daleko w przeszłość. Na potrzeby tego artykułu powiem tylko pokrótce, co wydarzyło się od czasu ustąpienia lodowca i przejdę do czasów bliższych Piastom.
Okres ostatniego zlodowacenia, szczególnie między 20 a 18 tys. lat temu nie sprzyjał osadnictwu na terenie ziem polskich. Na dobre lodowiec zaczął się cofać dopiero 11 tys. lat temu. (Kaczanowski P. i in.: s. 81)
Około 5400 r. p.n.e. zaczęła się migracja ludów z południa lub z południowego-wschodu, które przyniosły ze sobą nową kulturę. Neolit trwał na ziemiach polskich do ok. 2200 r. p.n.e., kiedy zaczynają się u nas pojawiać narzędzia z miedzi i brązu. Warto zaznaczyć, że głównym materiałem nadal był kamień i powszechnie dostępne drewno. Z tego okresu pochodzą grobowce kujawskie, zwane polskimi piramidami, o których napiszę dalej.
Około VIII w. p.n.e. pojawiają się u nas pierwsze narzędzia z żelaza. Z historycznego punktu widzenia jest to okres pojawienia się Celtów w Europie. Przynieśli oni prawdziwą rewolucję techniczną.
Od Celtów do Rzymian
Obecność Celtów na ziemiach polskich określa się na podstawie wykopalisk archeologicznych. Najstarsze odkryte groby celtyckie w naszym kraju są datowane na przełom V/IV w. p.n.e. Najsłynniejszą z odkrytych osad jest osada znajdująca się w Nowej Cerekwicy niedaleko Opola. Znaleziska te zalicza się do kultury lateńskiej. Najważniejszy ośrodek tej kultury rozciągał się na terenie dzisiejszej Austrii, Czech i Moraw, południowych Niemiec i wschodniej Francji. Zahaczał też o górny i środkowy Śląsk oraz Małopolskę. (Zdziebłowski Sz., https://archeologia.com.pl/celtowie-innowacyjni-przybysze-na-polskich-ziemiach/, dostęp 09.11.2021) Wpływy kultury celtyckiej były jednak o wiele szersze i rozciągały się od Anatolii po Wyspy Brytyjskie i Półwysep Iberyjski. Najważniejszym osiągnięciem technicznym, jakie zawdzięczamy (nie tylko w Polsce) Celtom była obróbka żelaza i podstawowe narzędzia używane w rzemieślnictwie do dziś (nożyce, młotki, kleszcze kowalskie, koło garncarskie itp.). Jako skuteczni i nieustraszeni wojownicy wprowadzili oni też do użycia podkowy końskie, siodła i kolczugi. Rzemiosło celtyckie miało ogromny wpływ na technologie rzemieślnicze średniowiecza. Jednak wcześniej na tym obszarze pojawili się Rzymianie. Podboje rzymskie nie objęły ziem polskich. Mówi się jednak o tzw. okresie wpływów rzymskich, który trwał od początku naszej ery do IV w. Celtowie znikli jednak z terenu ziem polskich nieco wcześniej, bo w II w. p.n.e., wyparci przez plemiona germańskie.
Pierwsi Słowianie na ziemiach polskich
Skąd się wzięli Słowianie?
Powiedziałam już o Celtach, Germanach, Rzymianach, ale co ze Słowianami? Mówiąc o Słowianach, mam na myśli ludy mówiące językiem lub językami klasyfikowanymi jako słowiańskie. Archeologia i genetyka nie dostarczają nam bezpośrednich dowodów na przynależność do grup językowych. Można opierać się na rekonstrukcji przeprowadzonej przez lingwistów. Niestety nie jest ona wystarczająca, by przyporządkować językowi kultury archeologiczne na danym terenie. Prawdopodobnie język proto-słowiański wyodrębnił się już 3000 lat temu z rodziny indo-europejskiej. Przez następne setki lat nie powstały jednak żadne źródła pisane, które by to potwierdzały. Najstarsze wzmianki o ludach kojarzonych ze Słowianami pojawiają się u greckiego historyka z V w. p.n.e. – Herodota. Są to Neurowie, a także mieszkający nieco dalej na wschód Budynowie. W dawniejszych publikacjach kojarzono nazwę tych pierwszych z Nurzcem – prawym dopływem Bugu. (por. Vana Z., 1985: s. 10) Nazwa „nur” w języku starosłowiańskim oznaczała rzekę. Prawdopodobnie Neurowie mieszkali jednak bardziej na południowy-wschód, na terenie dzisiejszej Ukrainy.
W I i II wieku rzymscy autorzy (Tacyt, Pliniusz i in.) zaczęli opisywać lud Wenedów, żyjących na terenie dzisiejszej północnej i wschodniej Polski. Historycy i archeolodzy nie są pewni jak ich kwalifikować. Podpowiedzią może być fakt, że źródła niemieckie jeszcze w XIII wieku używały określeń Słowianie i Wenedowie zamiennie.
W VI wieku Słowianie pojawiają się na granicach Wschodniego Cesarstwa i dlatego zaczynają coraz liczniej występować w źródłach pisanych. (Vana Z.: s. 12)
Z całą pewnością możemy stwierdzić ich obecność na terenie obecnej Polski w V w. n.e. Przynajmniej jeżeli chodzi o Małopolskę. Możliwe jednak, że byli tu przez cały czas. O tym mówi teoria autochtoniczna i neoautochtoniczna. (por. Kaczanowski P.: s. 343-344) Według tej teorii Słowianie (w tym przodkowie Polaków) byliby pierwszym ludem indoeuropejskim, który zasiedlił te tereny. Według tej wersji to właśnie Słowianie są twórcami kultury łużyckiej (najważniejszej kultury z epoki brązu na naszym terenie). A może zainteresuje cię także ten artykuł o najsłynniejszych mumiach świata?
Plemiona polskie przed zjednoczeniem
Dzieje ziem polskich w okresie przedpiastowskim są słabo poznane. Wiele hipotez opiera się bardziej na zgadywaniu na podstawie artefaktów i późniejszych źródeł pisanych. Wiemy, że najstarszym silnym ośrodkiem państwowym na naszym terenie było państwo Wiślan. Jego istnienie jest poświadczone w źródłach z IX wieku – żywocie św. Metodego i „Chorografii” przypisywanej Alfredowi Wielkiemu. Poza tym „Geograf Bawarski” wspomina o Wiślanach jako ludzie. (Strzelczyk J., 2007-2008: s. 59) To samo dzieło wymienia dość dokładnie inne ludy słowiańskie, zamieszkujące tereny dzisiejszej Polski (i nie tylko). Z interesujących nas plemion znaleźli się tu, obok Wiślan:
- Ślężanie
- Łużyczanie
- Dziadoszanie
- Milczanie
- Bieżuńczanie
- Opolanie
- Gołęszyce
Poza tym wymieniono kilka innych plemion, których identyfikacja jest bardzo trudna. Są to Glopeani (Goplanie?), Busani (Bużanie?), Lendizi (Lędzice?), Zeriuani (Siewierzanie?), Prissani (Pyrzyczanie?), Velunzani (Wolinianie) oraz Bruzi – prawdopodobnie Prusowie. Jak widać nawet jedno dokładne źródło może wprowadzić sporo zamieszania co do identyfikacji plemion.
Przed tysięcznym rokiem nie ma jednak wzmianki o plemieniu Polan. Już po chrzcie Mieszka I, aż do czasów zjazdu gnieźnieńskiego autorzy mieli problem z nazwaniem jego państwa. Używa się nazw Licicaviki (Widukind z Korbei), Wandale („Cuda św. Uldaryka”), państwo gnieźnieńskie („Dagome iudex”). Licicaviki może być zniekształconą formą Lechici (nazwy używali wschodni sąsiedzi państwa Piastów) lub Lędzianie. (por. Strzelczyk J.: s. 64-65)
Szlakiem naszej prehistorii
To, co opisałam powyżej, to spekulacje i suche teorie. Nabierają barw, dopiero kiedy wybierzemy się zobaczyć konkretne miejsca. Dlatego chcę zaproponować kilka miejsc związanych z naszą prehistorią, które być może czytelnicy będą chcieli odwiedzić.
Przede wszystkim gorąco polecam odwiedzenie kopców Wandy i Kraka. Na temat ich powiązań z kalendarzem słonecznym pisałam w innym artykule. Tu przypomnę tylko, że chodzi o obserwację zachodów i wschodów słońca w okolicach czterech najważniejszych świąt celtyckich, chociaż nigdy nie potwierdzono, że są zbudowane przez Celtów. Ktokolwiek je usypał, zaznaczył swoją obecność w Małopolsce na następne tysiąclecia. Uczestniczenie w dawno zapomnianym „misterium” słońca pozwala w sposób bardziej żywy i bezpośredni doświadczyć ich świata.
Drugim ciekawym miejscem do zwiedzania jest oczywiście Biskupin. Odtworzony na podstawie badań archeologicznych pozwala niemal namacalnie doświadczyć, jak żyli ludzie tworzący kulturę łużycką. Biskupin można zwiedzać przez cały rok.
Z mniej rozpropagowanych, a niewątpliwie interesujących, atrakcji turystycznych warto wymienić jeszcze piramidy kujawskie. Nie są tak imponujące, jak te w Egipcie, ale warto stanąć oko w oko z tymi grobowcami sprzed tysięcy lat. Piramidy znajdują się w Parku Kulturowym w Wietrzychowicach i Sarnowie.
Jeżeli chcemy zobaczyć, jak mogli żyć budowniczowie tych imponujących kurhanów, to warto wybrać się do wsi Kopiec niedaleko Opatowa (w świętokrzyskim). Powstała tu niedawno rekonstrukcja osady kultury pucharów lejkowatych.
Poznając polską prehistorię, natykamy się na coraz to nowe tajemnice. Okazuje się, że nasi przodkowie byli dużo ciekawsi niż nieliczne artefakty, które po sobie zostawili.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Zdenek Vana, Świat dawnych Słowian, Artia Interpress 1985
- Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski, Wielka Historia Polski, t. 1 Najdawniejsze dzieje ziem polskich do VII w., Kraków 1998
- Jerzy Strzelczyk, Początki Polski w świetle źródeł pisanych w: Studia nad dawną Polską, t. 1, 2007-2008
- Szymon Zdziebłowski, Celtowie – innowacyjni przybysze na ziemiach polskich, w: https://archeologia.com.pl/celtowie-innowacyjni-przybysze-na-polskich-ziemiach/, dostęp 09.11.2021