Testament Krzywoustego, czyli ustawa sukcesyjna – data, ustalenia, przyczyny, skutki

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Testament Krzywoustego – data i okoliczności powstania

Testament, o jakim w tym miejscu mowa, wszedł w życie wraz ze śmiercią księcia Bolesława III Krzywoustego (1138). Zdaniem niektórych historyków, wymieniony dokument mógł powstać już około 1115 roku wraz z narodzinami drugiego z synów Bolesława, Leszka, kiedy była potrzeba uregulowania spraw sukcesyjnych.

Inni piszą natomiast o buncie Skarbimira, który wybuchł 2 lub 3 lata później (data niepewna). Wspomniany wielmoża, przedstawiciel wpływowego rodu Awdańców uważał, iż możnowładztwo powinno mieć decydujące zdanie przy wyborze następcy tronu, a takich uprawnień dla panów polskich zasadniczo testament Krzywoustego nie przewidywał. Wobec powyższego Skarbimir i podobnie myślący mu ludzie podnieśli bunt, jednak bardzo szybko został on stłumiony. Sam jednak statut ostał się.

Według jeszcze innej teorii, rzeczony testament wydano dopiero pod koniec panowania Bolesława. Być może został on zaprzysiężony przez ówczesne możnowładztwo świeckie i duchowne na specjalnie zwołanym w tym celu wiecu. Trudno jednak przesądzić, czy akt ten w ogóle spisano. Na pewno podano go do publicznej wiadomości. Jakie były reakcje ówczesnego społeczeństwa na jego wydanie, można się tylko domyślać.

Część historyków podejrzewała również, iż testament mógł zostać zatwierdzony przez Stolicę Apostolską. Nie ma jednak na zweryfikowanie tej tezy odpowiednich świadectw źródłowych. Na razie nie zanosi się na to, by coś w tej materii się zmieniło.

Statut Bolesława Krzywoustego

Zasady regulujące porządek dziedziczenia

Bolesław III Krzywousty chciał, aby po jego śmierci była zachowana jedność państwa. W tym też celu potrzebował wprowadzić określony porządek dziedziczenia, który by taką jedność gwarantował. Założenie w teorii całkiem niezłe.

Najistotniejszym ustaleniem, związanym z tym porządkiem była zasada senioratu. Zakładała ona, że najstarszy z Piastów, tzw. senior obejmował władzę zwierzchnią nad państwem. Miał to być książę zwierzchni, czyli princeps. W świetle testamentu, miał on zajmować się sprawami polityki zagranicznej, kwestiami wojny i pokoju. Dodatkowo w zakres jego obowiązków wchodził nadzór administracyjny, sądowy, monetarny i wojskowy nad pozostałymi dzielnicami w kraju.

Nieco inne spojrzenie na omawianą w tym miejscu ustawę zaprezentował kronikarz Wincenty Kadłubek, lansując zasadę tzw. primogenitury, przewidującej dziedziczenie przez najstarszego syna panującego księcia. Według niektórych badaczy, Kadłubek celowo pomieszał zasadę senioratu z primogeniturą, by udowodnić prawa swego promotora, Kazimierza Sprawiedliwego, do panowania nad Krakowem, co mu się de facto nie należało.

Podział Polski na dzielnice – nowa mapa polityczna kraju

W świetle ustawy sukcesyjnej Władysław Wygnaniec jako senior miał panować nad ziemią krakowską, sieradzką, łęczycką oraz najprawdopodobniej wschodnią Wielkopolską, częścią Kujaw oraz Pomorzem Gdańskim. Część uczonych wykluczyła z dzielnicy senioralnej Wielkopolskę i Kujawy. Dzielnica senioralna nie podlegała dziedziczeniu. Była też niepodzielna.

Dzielnice otrzymali także pozostali synowie Bolesława Krzywoustego. I tak, Bolesław Kędzierzawy objął w posiadanie Mazowsze z Płockiem, Mieszko III Stary – Wielkopolskę z Poznaniem, Henryk – Sandomierszczyznę z Lubelszczyzną.

Władysław Wygnaniec oprócz dzielnicy senioralnej otrzymał w spadku po ojcu również Śląsk z Wrocławiem, który mieli dziedziczyć jego późniejsi synowie. Salomea zaś, żona Bolesława Krzywoustego, dostała we władanie tzw. oprawę wdowią, zlokalizowaną na ziemi łęczyckiej lub łęczycko-sieradzkiej. Najmłodszego z synów Krzywoustego, Kazimierza Sprawiedliwego, jako że był najprawdopodobniej pogrobowcem, nie ujęto w ogóle w testamencie. Sprawdź także ten artykuł na temat rozbicia dzielnicowego w Polsce.

Ocena i skutki testamentu

Bolesław III Krzywousty zmarł 28 października 1138 roku w Sochaczewie. Od tego momentu rozpoczęło się w Polsce rozbicie dzielnicowe, trwające niemal dwieście lat. Przez ten cały okres państwo polskie bardzo osłabiło się na arenie międzynarodowej.

Testament Krzywoustego na bardzo krótki czas zachował jedność państwa. Poszczególne dzielnice stały się szybko suwerennymi księstwami, prowadzącymi niezależną politykę wewnętrzną i zagraniczną. Z czasem księstw dzielnicowych przybyło (np. na Śląsku). Miało to fatalne skutki, chociażby w dziedzinie obronności. W rzeczywistości państwo polskie nie było w stanie przeciwstawić się większym zagrożeniom zewnętrznym, jak m.in. w przypadku inwazji Mongołów w 1241 roku.

Historycy już niejednokrotnie wypowiadali się na temat ustawy sukcesyjnej Krzywoustego. Począwszy od XIX stulecia w polskiej historiografii dominowała tendencja, by potępiać w czambuł jego wydanie. Sądzono, iż pomysł podziału państwa na dzielnice był kompletnie nieprzemyślany i tak naprawdę przyniósł Polsce same negatywne konsekwencje. 

Z kolei w nowszych badaniach próbuje się rehabilitować Bolesława Krzywoustego i jego zarządzenie. W tym kontekście wskazuje się, iż gdyby potomkowie księcia byli wierni postanowieniom testamentu, to z pewnością rozbicie dzielnicowe trwałoby zdecydowanie krócej.

Uważa się również, iż testament Krzywoustego stanowił jedną z kolejnych prób rozwiązania kwestii dziedziczenia państwa przez poszczególnych członków panującego rodu. Jeśli zgodzić się z tą wykładnią, to należałoby jednocześnie wnieść, iż omawiana regulacja była niestety nieudana. Być może gdyby Bolesław zdecydował się rozwiązać całą sprawę w inny sposób, to dalsze losy państwa polskiego potoczyłyby się zupełnie inaczej.

Autor: dr Mariusz Samp

Bibliografia:

1. Adamus J., O pryncypacie polskim w XII w., „Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” 5 (1950).
2. Adamus J., Testament Bolesława Krzywoustego, „Sprawozdanie z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego” 8 (1953).
3. Bieniak J., Statut Krzywoustego, [w:] Monarchia Piastów (1038-1399), red. M. Derwich, Warszawa-Wrocław 2003.
4. Buczek K., Jeszcze o testamencie Bolesława Krzywoustego, „Przegląd Historyczny” 60 (1969).
5. Buczek K., O dzielnicy Henryka Sandomierskiego, „Przegląd Historyczny” 61 (1970).
6. Derwich M., Testament Bolesława Krzywoustego w polskiej historiografii średniowiecznej, „Acta Universitatis Wratislaviensis, Historia” 33 (1980).
7. Grudziński T., O akcie sukcesyjnym z czasów Bolesława Krzywoustego, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 24 (1972).
8. Kantecki M., Das Testament des Boleslaw Schiefmund, Seniorat und Primogenitur in Polen, Poznań 1880.
9. Labuda G., Testament Bolesława Krzywoustego, [w:] Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, red. A. Horst, Poznań 1959.
10.  Labuda G., Zabiegi o utrzymanie jedności państwa polskiego w latach 1138-1146, „Kwartalnik Historyczny” 66 (1959), 4.
11. Małecki A., Testament Bolesława Krzywoustego, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 3-4 (1876).
12. Marzec A., Henryk Sandomierski, [w:] Piastowie, Leksykon biograficzny, red. S. Szczur, K. Ożóg, Kraków 1999.
13. Rosik S., Wiszewski P., Wielki poczet polskich królów i książąt, Wrocław 2006.
14. Rymar E., Primogenitura zasadą regulującą następstwo a pryncypat w ustawie sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 49 (1994).
15. Spors J., Podział dzielnicowy Polski według statutu Bolesława Krzywoustego ze szczególnym uwzględnieniem dzielnicy senioralnej, Słupsk 1978.
16. Szczur S., Historia Polski, Średniowiecze, Kraków 2002.
17. Teterycz-Puzio A., Henryk Sandomierski (1126/1133 – 18 X 1166), Kraków 2009.
18. Teterycz-Puzio A., Rządy księcia Henryka, syna Bolesława Krzywoustego w ziemi sandomierskiej, [w:] Mazowsze, Pomorze, Prusy, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2000.
19. Weber M., Status Bolesława Krzywoustego w świetle źródeł, „Nasze Historie” 6 (2002).
20. Zajączkowski S., Uwagi nad terytorialno-administracyjnym ustrojem Polski XII w., Na marginesie pracy: Jan Natanson-Leski, Zarys granic i podziałów Polski najdawniejszej, Wrocław 1953, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 7 (1955).
21. Zakrzewski S., Władysław II ze szczególnym uwzględnieniem kwestii testamentu Bolesława Krzywoustego, „Sprawozdania z Posiedzeń Polskiej Akademii Nauk” 10 (1905), 5.