Uniwersał połaniecki – treść, postanowienia, znaczenie, realizacja
W 1794 roku wybuchło powstanie kościuszkowskie. Inicjatorzy tego ruchu łudzili się, iż uda im się pokonać zaborców, którzy konsekwentnie od 1772 roku dążyli do tego, by państwo polskie przestało istnieć. W zamierzeniu kierownictwa powstania, do walki z okupantem powinni włączyć się wszyscy mieszkańcy ówczesnych ziem polskich. Przede wszystkim szerokie rzesze chłopstwa. Naczelnik powstania gen. Tadeusz Kościuszko, chcąc zachęcić tych ostatnich do zmagań militarnych, wydał specjalny akt prawny. Przeszedł on do historii jako „uniwersał połaniecki”.
Jeśli szukasz więcej porad i informacji, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o powstaniu kościuszkowskim.
Z tego artykułu dowiesz się:
Przyczyny powstania kościuszkowskiego
Już niejeden raz historycy zastanawiali się, jakie były najważniejsze przyczyny powstania kościuszkowskiego. Na tak postawione pytanie odpowiadano rozmaicie. Niewątpliwie powstanie kościuszkowskie nie wybuchłoby, gdyby nie aspiracje państw zaborczych (Prusy, Rosja, Austria), które chciały kosztem osłabionego sąsiada uzyskać nowe terytoria. Polacy nie zamierzali tego stanu rzeczy tolerować, stąd chwycili za broń.
Po II rozbiorze Polski (1793) Polska była pogrążona w poważnym kryzysie politycznym. W państwie rządzili zausznicy cesarscy. Złą sławę zyskał ambasador rosyjski I. Ingelström, który dążył do uzyskania kontroli nad Polakami za pomocą rozwiniętego systemu donosicielstwa i szpiegostwa.
Dodatkowo mieszkańcy Polski borykali się z problemami gospodarczymi. Niemal wszędzie szerzył się głód. Wiele przedsiębiorstw zbankrutowało. Na bruku wylądowało też wielu żołnierzy, ponieważ zaborca zadecydował, iż armia polska może wynosić co najwyżej 15 000 ludzi.
Powstanie kościuszkowskie wybuchło w marcu 1794 roku. Na jego czele stanął gen. Tadeusz Kościuszko, który wsławił się w walkach o niepodległość Ameryki. 4 maja rozniósł wojska rosyjskie w bitwie pod Racławicami. We wspomnianej batalii rozgłos zyskali kosynierzy, a więc chłopi uzbrojeni w kosy. Kosynierzy byli tworzeni na zasadzie pospolitego ruszenia. Na noszonych przez nich sztandarach widniał charakterystyczny napis „żywią i bronią”.
Uniwersał połaniecki i jego postanowienia
Zwycięstwo racławickie dowiodło, iż bez chłopów powstanie kościuszkowskie nie ma większych szans na powodzenie. W tych warunkach naczelne kierownictwo insurekcji zaczęło agitować na rzecz masowego wprzęgania doraźnie tworzonych oddziałów chłopskich do działań zbrojnych. Przeciwko temu była zdecydowanie szlachta, która uważała chłopów za swoją własność.
7 maja 1794 roku Tadeusz Kościuszko jako najwyższy naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej ogłosił w obozie pod Połańcem niezwykle ważny akt prawny. Historia zapamiętała go jako tzw. „uniwersał połaniecki”. Jego pełna nazwa brzmiała: „Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach rządowych”.
Uniwersał połaniecki to ostatni akt prawny I Rzeczypospolitej. Najważniejsze postanowienia wymienionego dokumentu to:
- zniesienie poddaństwa chłopów
- zapewnienie nieusuwalności chłopów z uprawianych przez nich gruntów
- ograniczenie ludności chłopskiej o 25-50 % pańszczyzny na czas trwania insurekcji
- zawieszenie wykonywania pańszczyzny dla chłopów służących w armii powstańczej
- możliwość opuszczenia ziemi przez chłopów po wykonaniu odpowiednich warunków (m.in. po spłacie długów)
Wydany przez Kościuszkę akt przewidywał również powołanie urzędnika państwowego – dozorcy. Dozorca w świetle uniwersału miał reprezentować sprawy chłopskie. Jeden dozorca opiekował się okręgiem, liczącym od 1000 do 1200 gospodarstw. Sprawdź także ten artykuł o wybuchu i znaczeniu powstania kościuszkowskiego.
Uniwersał połaniecki - historia i pokłosie
Historycy uważają uniwersał połaniecki za akt postępowy. Niestety nie doczekał się on pełnej realizacji. Na przeszkodzie stanęły działania szlachty, która na każdym kroku sabotowała jego postanowienia. W efekcie spory odsetek szlachty nie chciał wziąć udziału w powstaniu. Wolała ona raczej kumać się z zaborcami za cenę nienaruszalności swoich gospodarstw.
Uniwersał połaniecki unieważniono tuż po upadku powstania. W XIX stuleciu wydany przez Tadeusza Kościuszkę akt prawny stał się symbolem walki o polepszenie sytuacji bytowej polskiego chłopa. W setną rocznicę uchwalenia uniwersału usypano w Połańcu nawet specjalny kopiec (tzw. „Kopiec Kościuszki”).
Uniwersał połaniecki można oceniać na różne sposoby. W chwili obecnej nie podlega dyskusji, iż nie spełnił on pokładanych w nim nadziei. Stanowił swego rodzaju próbę pogodzenia sprzecznych interesów szlachty i chłopów. Obie te warstwy dzieliło wówczas zbyt dużo, by można było osiągnąć jakikolwiek konsensus. Gdyby chłopi masowo wstępowali w szeregi wojska powstańczego, to z pewnością przebieg insurekcji byłby zupełnie inny. Niewykluczone nawet, iż powstanie zakończyłoby się sukcesem (przynajmniej połowicznym)! Rzecz jasna, nie zatrzymałoby to naporu państw zaborczych, które prędzej czy później zajęłyby Warszawę i ważniejsze miasta Polski. Potencjał militarny Rosji, Austrii i Prus był zdecydowanie większy od potencjału bojowego ówczesnej Polski. W tych warunkach upadek państwa polskiego był tylko kwestią czasu. Ostatecznie Polska zniknęła z map Europy w 1795 roku.
Autor: dr Mariusz Samp
Bibliografia:
- Bartoszewicz K., Dzieje insurekcji kościuszkowskiej, Pabianice 2012.
- Bauer K., Blaski i cienie Insurekcji Kościuszkowskiej, Warszawa 1982.
- Bauer K., Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa 1981.
- Gedek M., Wojny polsko-rosyjskie od XVIII do XX wieku, Historia, mapy, fakty i tajemnice, Warszawa 2016.
- Góralski Z., Stanisław August w insurekcji kościuszkowskiej, Warszawa 1988.
- Herbst S., Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku, Warszawa 1983.
- Historia Polski, t. 2, cz. 1, red. S. Kieniewicz, W. Kula, Warszawa 1958.
- Kępka-Mariański W., Insurekcja warszawska 1794, Warszawa 2012.
- Kieniewicz S., Zahorski A., Zajewski W., Trzy powstania narodowe – kościuszkowskie, listopadowe, styczniowe, Warszawa 1994.
- Kościuszko – powstanie 1794 r. – tradycja, Materiały z sesji naukowej w 200-lecie powstania kościuszkowskiego 15-16 kwietnia 1994 r., red. J. Kowecki, Warszawa 1997.
- Kowecki J., Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r., Warszawa 1963.
- Kowecki J., Uniwersał połaniecki i sprawa jego realizacji, Warszawa 1957.
- Leśnodorski B., Polscy jakobini, Karta z dziejów insurekcji 1794 roku, Warszawa 1960.
- Łukaszewicz W., Targowica i powstanie kościuszkowskie, Ze studiów nad historią Polski XVIII wieku, Warszawa 1953.
- Pisma Tadeusza Kościuszki, wybór, oprac. i wstęp H. Mościcki, Warszawa 1947.
- Powstanie 1794 roku, Dzieje i tradycja, Studia i szkice w dwustulecie, red. H. Szwankowska, Warszawa 1996.
- Powstanie kościuszkowskie, oprac. W. Bortnowski, Warszawa 1959.
- Powstanie Kościuszkowskie i jego naczelnik, Tradycja i współczesność, Zbiory Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 2017.
- Powstanie kościuszkowskie w dokumencie archiwalnym, oprac. B. Sobolowa, Warszawa 1985.
- Próchnik A., Demokracja kościuszkowska, Warszawa 1946.
- Suleja W., Kosynierzy i strzelcy, Rzecz o irredencie, Wrocław 1997.
- Śliwiński A., Powstanie kościuszkowskie, Lwów 1939.
- Szyndler B., Powstanie kościuszkowskie 1794, Warszawa 1994.
- Uniwersał połaniecki, oprac. J. Topolski, Lublin 1984.
- Witkowski W., Historia administracji w Polsce 1764-1989, Warszawa 2007.
- Wokół początków powstania kościuszkowskiego i bitwy pod Racławicami, W setną rocznicę Obchodu Kościuszkowskiego w Sosnowcu w 1917 roku, red. D. Nawrot, Sosnowiec 2017.
- Zahorski A., Naczelnik w sukmanie, Kraków 1990.
- Zahorski A., Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy w powstaniu kościuszkowskim, Warszawa 1957.