Wielka wojna z zakonem krzyżackim - daty, przyczyny, przebieg, skutki

Opublikowano: 01.12.2023DrukujUdostępnij

Przyczyny wojny z zakonem krzyżackim – ku zbrojnej konfrontacji

Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie – stosunki z Zakonem

Skutkiem układu polsko-litewskiego w Krewie, zawartego w 1385 roku, było zobowiązanie Jagiełły do przyjęcia chrztu, poślubienie polskiej władczyni Jadwigi Andegaweńskiej oraz koronowanie się na króla Polski, co nastąpiło 4 marca 1386 roku. Razem z Jagiełłą - wielkim księciem Litwy - chrzest przyjęło Wielkie Księstwo Litewskie. Zakon utracił więc rację swojego istnienia, jako krzewiciel chrześcijaństwa na terenie dotychczas pogańskiej Litwy. Zaskoczeni Krzyżacy, obawiając się o własne interesy, rozwinęli aktywność dyplomatyczną, co miało podważyć trwałość zawartych układów polsko-litewskich. Do Stolicy Apostolskiej kierowano żądania unieważnienia małżeństwa Władysława Jagiełły z Jadwigą. Papież zajął stanowisko korzystne dla Polski, doceniając szansę rozprzestrzenienia się chrześcijaństwa na wschodzie. [Maleczyńska, 1960, s. 568-569]

W 1401 roku Witold Kiejstutowicz, złożył hołd polskiemu królowi i jednocześnie najwyższemu księciu Litwy, przyjmując dożywotni tytuł wielkiego księcia litewskiego. Nowe porozumienia polsko-litewskie, (tzw. ugoda wileńsko-radomska), zaprzepaściły nadzieje Krzyżaków na wykorzystanie tarć między stryjecznymi braćmi. Po śmierci Witolda królestwo Polskie miało odzyskać Litwę i ziemie ruskie. W czasie wojny oba państwa, którym groziła krzyżacka agresja, przyrzekały udzielać sobie pomocy zbrojnej. Dokumenty podpisali Witold i Jagiełło oraz litewscy bojarzy i polscy panowie. [[Maleczyńska, 1960, s. 570]  Zakon krzyżacki został otoczony przez ziemie polskie i litewskie. Król Władysław Jagiełło żądał zwrotu podstępnie zajętego Pomorza Gdańskiego, ważnego dla Zakonu ze względów ekonomicznych – bez tego terytorium nie mógłby odbywać się eksport zboża do Europy zachodniej. Zakon krzyżacki wzmocnił swoją pozycję, uzyskując od Zygmunta Luksemburskiego, w 1402 roku, w zastaw, Nową Marchię, Santok i Drezdenko, co spowodowało odcięcie od Polski zachodniego Pomorza. [Manteuffel, 2002, s. 350] [Jasienica, 1983, s. 106]

Zanim rozpoczęła się wielka wojna z zakonem krzyżackim, na Żmudzi, opanowanej przez Zakon po pokoju w Raciążku (22 maj 1404 rok), wybuchło powstanie ludowe. 31 maja 1404 roku powstańcy, wspierani przez wielkiego księcia litewskiego Witolda, uderzyli na nadniemeński zamek Christmemel. Załoga zamku trafiła do niewoli, a zamek spalono. Wsparcia Żmudzinom udzielali bojarzy litewscy, pomagając niszczyć drogi i oblegając zamek, leżący nad rzeką Ełk – Fredeburg. Żmudź, pod kierownictwem starosty Rumbolda, przysłanego przez Witolda, przygotowywała się do wojny z Krzyżakami. Wielki książę litewski i król Polski wymieniali listy z wielkim mistrzem Zakonu Urlichem von Jungingenem , zyskując na czasie, potrzebnym do przygotowania rozprawy z Krzyżakami.  Do wojny szykował się także zakon krzyżacki, dbając o tworzenie wrażenia „przed Bogiem i światem”, że to Zakon jest stroną atakowaną i ma prawo do wojny. 14 sierpnia 1409 roku król Jagiełło, przebywający w Korczynie, otrzymał pisemne wypowiedzenie wojny, wystosowane przez Urlicha von Jungingena.[Kuczyński, 1966, s. 117-132]

Początek wojny - przygotowania do decydującej rozprawy

Pierwsze uderzenie wojsk Urlicha von Jungingena skierowane zostało na ziemię dobrzyńską. Krzyżacy zdobyli miasto i zamek Dobrzyń. Do szturmu została użyta ciężka artyleria, załoga zamku zginęła, wymordowano ludność miasta i spalono zamek. Historia przekroczenia granicy polskiej budzi dzisiaj szereg wątpliwości. Według, między innymi, Jana Długosza, Dobrzyń został zaatakowany jeszcze przed doręczeniem Jagielle wypowiedzenia wojny, przed 14 sierpnia. Inne historyczne źródła podają datę 16 sierpnia, jako dzień, w którym rozpoczęła się wielka wojna z zakonem krzyżackim. Po Dobrzyniu padły Rypin, Lipno, Bobrowniki i Złotoria. Komturzy człuchowski i tucholski uderzyli na Kamień Krajeński, Sępolno, okoliczne ziemie i Bydgoszcz – odbitą wkrótce przez Jagiełłę. Jednocześnie pustoszone były ziemie północno-zachodniej Polski.[[Kuczyński, 1966, s. 132 - 138]

Rozejm zawarto w 1409 roku. Trwały przygotowania do wojny z Zakonem. Z Opatowa rozesłano wojenne orędzie. Rozliczano rycerzy, biorących udział we wcześniejszych bitwach. Na dożywotnie więzienie lub utratę rycerskiej czci skazywano odpowiedzialnych rycerzy, który poddali zaatakowane zamki. W tajemnicy budowany był w Kozienicach pontonowy most. Gromadzono zapasy żywności. Kraków, Lwów oraz inne miasta dostarczały środków finansowych. Plan wojennej kampanii opracowali król Jagiełło, wielki książę litewski Witold i podkanclerzy koronny ksiądz Mikołaj Trąba, w czasie tajnej rady wojennej, zwołanej do Brześcia Litewskiego, w grudniu 1409 roku. Jednocześnie z przygotowaniami do działań wojennych, prowadzono w całej Europie zabiegi dyplomatyczne, przedstawiające w niekorzystnym świetle działania Zakonu, który wkrótce odczuł skutki polskiej propagandy – Europa Zachodnia nie wsparła działań krzyżackich w tak dużym stopniu, jak spodziewał się tego Urlich von Jungingen.[Jasienica, 1983, s. 107 – 109]

Na wezwanie króla Władyslawa Jagiełły odpowiedzieli książęta mazowieccy, wielu z panów śląskich zgłosiło się pod chorągiew ziemi wieluńskiej. Po stronie polskiej gotowość walki zgłosili rycerze, dotąd służący w wojsku Zygmunta Luksemburskiego oraz i najemnicy z Czech i Moraw, pod dowództwem Jana Żyżki. [Historia dyplomacji, 1973, s. 180]  Na wieść o wojnie do kraju przybył słynny rycerz Zawisza Czarny, a także inni rycerze, przebywający za granicą. Nad wojskiem litewskim i ruskim dowództwo sprawował wielki książę litewski Witold. Zdaniem historyków, Witold był zastępcą Władysława Jagiełły – wodza całej armii. Natomiast zastępcą wielkiego księcia Witolda został sławny rycerz Semen-Lingwen, książę Nowogrodu i brat króla Jagiełły. Tatarami dowodził Dżelal-Eddina. Sprawdź także ten artykuł na temat Zakonu Krzyżackiego.

Historia wielkiej wojny wciąż jest przedmiotem naukowych dociekań. Nie wiadomo dokładnie, jakimi siłami dysponował polski władca. Według obliczeń historyków, w bitwie pod Grunwaldem brało udział po stronie polskiej od 18 tysięcy do 23 tysięcy wojska, w tym około 15 tysięcy rycerzy ciężkiej jazdy. Lekka jazda litewsko-ruska mogła liczyć około 11 tysięcy żołnierzy. Piechotę litewską tworzyło około 6 tysięcy zbrojnych. Krzyżacy wystawili podobne siły, dysponując większą ilością piechoty, podczas gdy siły polskie dysponowały silniejszą jazdą. Zarówno armia krzyżacka, jak i siły polskie dysponowali działami, wyrzucającymi lżejsze i cięższe kule. [Kuczyński, 1966, s. 175, s. 235 - 240] [Jasienica, 1983, s. 109 – 111]

Bitwa pod Grunwaldem – przebieg bitwy

Armia króla Władysława Jagiełły połączyła się z wojskami wielkiego księcia litewskiego Witolda pod Czerwińskiem, 3 lipca 1410 roku. Sprawna przeprawa konnicy odbyła się przez pontonowy most. 5 lipca, do obozującego pod Jeżowem wojska, dotarli posłowie węgierscy, z propozycją pokoju. Otrzymali odpowiedź, iż pokój będzie możliwy wówczas, gdy zakon krzyżacki zwróci zagrabioną ziemię dobrzyńską, zrezygnuje z pretensji do Żmudzi oraz wypłaci odszkodowanie za wyrządzone szkody. Takich żądań Krzyżacy nie przyjęli, uznając Żmudź za część swojego państwa.

Doskonale zorganizowana krzyżacka siatka szpiegowska donosiła Ulichowi von Jungingenowi o posunięciach wojsk Jagiełły. Polski król korzystał także ze swoich informatorów, donoszących o ruchach Krzyżaków, dzięki czemu uniknięto zasadzki na Drwęcy, pod Kurzętnikiem. [Kuczyński, 1966, s. 352-357] 12 lipca, pod Działdowem, posłaniec węgierskich posłów zawiadomił króla, że zakon krzyżacki odrzucił Jagiełłowe warunki pokoju. Wręczył Władysławowi Jagielle wypowiedzenie wojny przez Zygmunta Luksemburczyka. Na grunwaldzkie pola królewskie chorągwie dotarły rankiem, 15 lipca 1410 roku. Władysław Jagiełło niespiesznie rozmieścił wszystkie siły, celowo opóźniając sygnał do walki, by rycerstwo krzyżackie odczuło skutki oczekiwania na bitwę w pełnym słońcu.

Zniecierpliwieni Krzyżacy wysłali dwóch heroldów, którzy przekazali dwa nagie miecze Jagielle i Witoldowi, jako zachętę do bitwy. Wojska krzyżackie cofnęły się, robiąc miejsce polskim rycerzom. Król Władysław Jagiełło nie uległ prowokacji krzyżackiej, uznając dar wielkiego mistrza Zakonu za dobrą wróżbę. Przebieg bitwy pod Grunwaldem opisał dziejopis Jan Długosz.

Pierwsza faza bitwy:

• Po sygnale na rozpoczęcie bitwy, wojska królewskie odśpiewały pieśń Bogurodzicę.
• Z prawego skrzydła lekka uderzyła jazda litewsko-tatarska. W ten sposób ciężka jazda uniknęła zasadzki, którą stanowiły pułapki, przygotowane przez Krzyżaków, na terenie, odsłoniętym dla polskich rycerzy.
• Artyleria krzyżacka zdołała wystrzelić dwukrotnie, zanim dopadli ją zwrotni i szybcy Litwini i Tatarzy, likwidując obsługę dział i osłaniających artylerię łuczników.

Druga faza bitwy:

Po wycofaniu się jazdy litewsko-tatarskiej, na siły polsko-litewskie atak przypuściła krzyżacka jazda pancerna. W walce pozostały chorągwie litewsko-ruskie i smoleńskie, z poświęceniem ściągając na siebie atak wroga i przebijając się ku wojskom polskim.

• W tym czasie walczyły już ze sobą główne siły polskie i krzyżackie, a odgłosy walki, wg relacji Dugosza, słyszane były na kilka mil w okolicy.  Prawe skrzydło sił Zakonu załamało się.
• Urlich von Jungingen, widząc, że rycerstwo polsko-litewskie zwycięża, zdecydował się na rzucenie do walki 16. chorągwi, którą sam dowodził. Doborowe rycerstwo Zakonu nie zdołało się wydostać z otaczającego je kręgu wojsk polskich. Wielki mistrz krzyżacki poległ. Wycięto siły przyparte do bagna, a za uciekającymi wyruszono w pościg i dopiero „…noc zapadająca wstrzymała dalszą pogoń”. [Długosz, 1969, s.55 -  57]

W zdobytym taborze znaleziono wozy pełne dyb, przygotowanych dla pokonanych Polaków, smolne łuczywa i beczki pełne wina, które król, obawiając się, że pijane wojsko może stać się łatwym celem nieprzyjaciół, kazał wylać. Stąd, wg Długoszowej relacji, …urosła, jak mówiono, powieść bajeczna, że w owej bitwie tyle krwi rozlano, że iż na kształt potoku wezbranego płynęła.” ”. [Długosz, 1969, s. 55 - 57]

Krytyczne momenty bitwy, które mogły zaważyć na jej przebiegu:

• Walka o chorągiew królewską, z białym orłem, którą niósł chorąży krakowski, Marcin z Wrocimowic. Krzyżacy sądząc, że w jej pobliżu znajduje się król polski, zaatakowali krakowskich rycerzy. Na ratunek chorągwi rzucili się ofiarnie słynni rycerze, stanowiący przedchorągiewnych, między innymi Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima.
• Atak niemieckiego rycerza Leopolda von Kokeritza na króla Władyslawa Jagiełłę. Król starł się z nim na kopie. Sekretarz królewski Jan z Oleśnicy natarł na atakującego rycerza i przebił go włócznią, ratując króla. [Kuczynski, 1966, s. 383 – 407]

Zakończenie bitwy:

Bitwa pod Grunwaldem zakończyła się przed nocą. Władysław Jagiełło odniósł nad Krzyżakami zwycięstwo, które zrobiło wrażenie w całej Europie. Zakon utracił swoich najznamienitszych rycerzy i dowództwo. W Dziejach Polski Jana Długosza znajdujemy opis pobitewnego krajobrazu: „…na kilka mil droga zasłana była trupami, a ziemia od krwi zamiękła”. [Długosz, 1969, s. 57]

Oblężenie Malborka – skutki wielkiej wojny

Zwycięski król nie wykorzystał w pełni klęski zakonu krzyżackiego. Oblężenie Malborka, pomimo rad księdza Mikołaja Trąby, zostało zwinięte. Wielka wojna z zakonem krzyżackim przeciągała się, a przyczyny takiego stanu rzeczy można upatrywać w chęci utrzymania równowagi politycznej – likwidacja państwa krzyżackiego uczyniłoby z Królestwa Polskiego potęgę, co mogło zagrozić suwerenności Litwy. Historyk Paweł Jasienica zwrócił uwagę na fakt, iż polski król nigdy nie przestał być Litwinem, działając w interesie zarówno Polski, jak i Litwy.[Jasienica, 1983, s. 117-118]

1 lutego 1411 roku został zawarty w Toruniu pokój, który uznawał dotychczas istniejące granice państwa krzyżackiego. Traktat spotkał się z oburzeniem Polaków, bowiem marnował zwycięstwo odniesione pod Grunwaldem. Zakon wypłacił Polsce odszkodowanie, za poniesione straty wojenne.

Krzyżacy ustępowali ze Żmudzi, jednak tylko na czas życia Jagiełły i Witolda. Ziemia dobrzyńska pozostawała w granicach Polski, do Mazowsza wróciła ziemia zawkrzeńska. Sąd polubowny miał przesądzić o losach miast Santoka i Drezdenka. [Maleczyńska, 1960, s. 577-579]

Autor: Izabela Sagasz

Bibliografia:

1. S. Kuczyński, Wielka wojna z zakonem krzyżackim w latach 1409 – 1411, Wydawnictwo MON, Warszawa 1966.
2. P. Jasienica, Polska Jagiellonów, PIW, Warszawa 1983.
3. E. Maleczyńska, „Wielka wojna” i bitwa pod Grunwaldem, [w:] Historia Polski,PWN, Warszawa 1960.
4. Historia dyplomacji do 1871 r., t. I, Książka i Wiedza, Warszawa 1973.
5. T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN, Warszawa 2002.
6. J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak, Historia państwa i prawa polskiego, PWN, Warszawa 1976.

Źródło:

• J. Długosz, Dzieje Polski, t. IV, Kraków 1869.