Wybuch powstania styczniowego – polski zryw narodowy przeciwko Imperium Rosyjskiemu

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Aleksandra DrążekDrukujUdostępnij

Przed powstaniem styczniowym

Imperium Rosyjskie wobec Królestwa Polskiego

2 marca 1855r. – ta data okazała się być początkiem zmian w Królestwie Polskim. Zmarł car Mikołaj I Romanow, zwany „żandarmem Europy”. Tron Wszechrusi przypadł jego synowi Aleksandrowi II. Koronacja odbyła się już po przegranej przez Rosję wojnie krymskiej. Nowy władca zrozumiał powody tej klęski i rozpoczął wprowadzanie reform, które miały poprawić sytuację zarówno samej Rosji, jak i zależnych od niej prowincji.

Kiedy car pierwszy raz pojawił się w Polsce, krótko przekazał oczekującym informacje, że Polacy nie powinni marzyć o reformach politycznych. Ale jednocześnie złagodził nieco politykę, jaką wobec Królestwa prowadził jego ojciec. W 1856r. zniósł trwający od 23 lat stan wojenny. Wkrótce ogłosił amnestię dla powstańców, którzy emigrowali z kraju po powstaniu listopadowym, po czym ułaskawił część zesłanych na Sybir. Zezwolił na założenie w Warszawie Akademii Medycznej i zawiązanie Towarzystwa Rolniczego.

Równocześnie w latach pomiędzy upadkiem powstania listopadowego a wybuchem powstania styczniowego do rosyjskiej armii wcielono siłą ok. 200 000 Polaków tylko z terenu Królestwa Polskiego. Powróciło 23 000, straty wyniosły ok. 177 000. Zginęli w bitwach prowadzonych przez Rosję na terenie całego Imperium. Dostępne opisy potwierdzają, że służba w armii Rosyjskiej była jedną z najcięższych na świecie.

Sytuacja w kraju

Łagodniejsza polityka Rosji wobec Królestwa Polskiego zachęciła do powstawania ruchów i organizacji pielęgnujących polską kulturę i myśli narodowowyzwoleńcze. Pierwsze organizacje studenckie zaczęły powstawać w 1856r. na wyższych uczelniach na terenie Rosji. Rok później, kiedy założono Akademię Medyko-Chirurgiczną, działalność taka rozpowszechniła się także na terenie Królestwa.

Sytuacją w kraju interesowali się również powstańcy listopadowi na emigracji. Zgodnie twierdzili, że do skutecznej walki o niepodległość niezbędny jest udział chłopów. Wskazywali na konieczność ich uwłaszczenia, co zapewniłoby poparcie tej licznej części społeczeństwa dla „sprawy polskiej”.

Jednak dwie najważniejsze organizacje powstały w Warszawie. Daty ich zawiązania są zbliżone, jednak poglądy znacznie się od siebie różnią. Pierwsza to stronnictwo tzw. „białych”. Powiązani byli początkowo z Towarzystwem Rolniczym w Warszawie, a ich członkowie wywodzili się głównie z burżuazji, ziemiaństwa i inteligencji. Opowiadali się za pokojowymi manifestacjami, pracą u podstaw, negocjacjami z Rosją i integracją pomiędzy zaborami.

W opozycji do „białych” rozwinęło się stronnictwo „czerwonych”. Ich członkowie wywodzili się spośród młodzieży skupionej wokół warszawskiej Akademii Medycznej. Celem „czerwonych” było jak najszybsze wzniecenie powstania. W 1862r. członkowie organizacji zawiązali Komitet Centralny Narodowy, który wkrótce doprowadził do wybuchu powstania styczniowego.

Ważnym elementem dla rozwoju patriotyzmu, zwłaszcza wśród młodych ludzi, były manifestacje, nabożeństwa i wydarzenie organizowane z powodu różnych wydarzeń. Zalicza się do nich m.in.:

• nabożeństwo za dusze Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego,
• manifestację po pogrzebie wdowy po generale Sowińskim,
• manifestację z okazji rocznicy wybuchu powstania listopadowego,
• manifestację z okazji rocznicy bitwy pod Olszynką Grochowską

Opis większości z powyższych manifestacji pozwala na dokładne poznanie ich przebiegu. Krwawo tłumione liczne wystąpienia Polaków doprowadziły do ogłoszenia przez kościół katolicki w Polsce żałoby narodowej.

Wybuch i najważniejsze bitwy powstania styczniowego

Wybuch powstania styczniowego

Od jakiegoś czasu wybuch powstania zdawał się być przesądzony, kwestią sporną pozostawało tylko „kiedy” – w którym roku i miesiącu. Początkowo wstępna data została ustalona na wiosnę 1863r., ale znacznie przyspieszyła ją informacja o planowanej przez Rosjan kolejnej brance do armii, planowanej na styczeń tego samego roku. Ostatecznie powstanie styczniowe wybuchło w nocy z 22 na 23 stycznia 1863r.

Klęska powstania listopadowego skutkowała likwidacją wojsk Królestwa Polskiego. Dlatego dowódcy styczniowi byli świadomi konieczności prowadzenia walk poprzez oddziały partyzanckie. Początkowo atakowano wybrane pomniejsze garnizony rosyjskie, jednak w większości zostały one odparte.

Pierwsze ataki powstańców skupiły się na zablokowaniu łączności pomiędzy garnizonami. Te działania zakończyły się sukcesem – na jakiś czas informacje przekazywane z poszczególnych jednostek nie docierały do celu. Wkrótce oddziały powstańcze wycofały się do lasów, gdzie rozpoczęły szkolenie kolejnych ochotników.

Najważniejsze bitwy powstania styczniowego

Powstanie styczniowe było wojną partyzancką. Dlatego dowódcy unikali bitwy na otwartym polu, nękając Rosjan niewielkimi oddziałami. Ze względu na konieczność szybszego rozpoczęcia walk, powstańcy nie byli dokładnie zaopatrzeni. Dlatego walki prowadzono metodą podjazdową. W trakcie całego konfliktu stoczono ponad 1200 potyczek. Do najważniejszych bitew powstania styczniowego zalicza się starcia pod:

• Miechowem – 17 lutego, zakończone porażką powstańców,
• Małogoszczą – 24 lutego, zakończone porażką,
• Skałą – 5 marca, zakończone zwycięstwem,
• Chrobrzem – 17 marca, zakończone zwycięstwem,
• Grochowiskami – 18 marca, zakończone zwycięstwem,
• Krzykawką – 3-4 maja, zakończone klęską
• Stokiem – 5 maja, zakończone zwycięstwem,
• Żyrzynem – 8 sierpnia, zakończone zwycięstwem.

Z kolei jako najważniejszych dowódców oddziałów powstania styczniowego wymienia się:

• Edmunda Taczanowskiego,
• Józefa Hause-Bosaka,
• Zygmunta Padlewskiego,
• Mariana Langiewicza,
• Zygmunta Sierakowskiego,
• Walerego Wróblewskiego,
• księdza Stanisława Brzóskę.

Upadek i represje po powstaniu styczniowym

Klęska powstania styczniowego

W szeregach powstańców wystąpiło łącznie ok. 200000 osób. Jednak siły rosyjskie regularnie rosły. Ostatnie walki ustały jesienią 1864r. Czyniło to powstanie styczniowe najdłuższym zrywem narodowowyzwoleńczym w XIX w.

Jednym z elementów decydujących o przegranej powstańców, było ogłoszone przez cara wiosną 1864r. uwłaszczenie chłopów w Królestwie. Oczekiwana przez tę część społeczeństwa reforma sprawiła, że porzucili oni oddziały partyzanckie i wrócili na swoje ziemie.

Powstańcy odnieśli poważne straty. Życia pozbawiono około 30000 ludzi. Rosjanie przeprowadzali masowe i publiczne egzekucje jeszcze w trakcie walk. Poprzez powieszenie zginął ostatni dyktator powstania – Romuald Traugutt, którego dokładny opis procesu zachował się do dzisiaj.

Represje po powstaniu styczniowym

Po stłumieniu zrywu, Rosjanie przeprowadzili szereg działań, których celem było zwiększenie strat moralnych odniesionych przez Królestwo. Schwytanych powstańców albo zabijano, albo zsyłano na katorgę na Syberię. Niektórych wcielano do carskiej armii.

Represje po powstaniu styczniowym dotknęły nie tylko samych powstańców, ale całego kraju. Zlikwidowano całkowicie autonomię Królestwa, jego nazwę zmieniono na „Kraj Przywiślański”. Na szeroką skalę przeprowadzono rusyfikację – język polski zniknął z administracji i szkolnictwa. Zlikwidowano klasztory i dokonano kasaty majątków kościelnych.

Powstanie styczniowe było ostatnim zrywem narodowowyzwoleńczym w XIX w. To największe i najdłużej trwające polskie powstanie. W przeciwieństwie do powstania listopadowego, Polacy mieli przewagę liczebną nad przeciwnikiem. Niestety rozmiary klęski i jego efekty skutecznie zniechęciły Polaków do walk o niepodległość na następne kilkadziesiąt lat.

Autor: Aleksandra Drążek-Szychta

Bibliografia:

1. Kalembka S., Powstanie styczniowe 1863-1864. Wrzenie. Bój. Europa. Wizje, PWN, Warszawa 1990
2. Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, PWN, Warszawa 1983
3. Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863 – 1864, Volumina.pl, Szczecin 2012