Wybuch, przebieg, znaczenie i skutki powstania styczniowego

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Mariusz SampDrukujUdostępnij

Przyczyny powstania styczniowego

Polakom w zaborze rosyjskim, mówiąc najoględniej, nie żyło się najlepiej. Na każdym kroku spotykały ich szykany ze strony władz carskich. Nie dziwi wobec tego, iż w niektórych kręgach społeczeństwa polskiego dojrzewała myśl o wznieceniu powstania, umożliwiającego wyrwanie się spod zwierzchnictwa znienawidzonego zaborcy.

1861 roku powstał Komitet Centralny Narodowy. Na jego czele stanął gen. Jarosław Dąbrowski. Pod koniec 1862 roku kierowana przezeń organizacja liczyła ponad 20000 członków. Najważniejszym zadaniem Komitetu było przygotowanie zrywu niepodległościowego, który miał przywrócić granice państwowe sprzed I rozbioru Polski (1772).

Nie wszyscy Polacy akceptowali taką wizję. Tzw. ugrupowanie „białych” zdecydowanie przeciwstawiało się wybuchowi powstania, sądząc, iż przyniesie ono tylko niepotrzebne straty i przyczyni się do pogorszenia doli Polaków.

Latem 1862 roku Komitet Centralny podjął decyzję o wybuchu powstania. Miało ono rozpocząć się wiosną następnego roku. Niestety powstańcy musieli przyspieszyć swoją działalność ze względu na niekorzystny rozwój wydarzeń. Ostatecznie powstanie wybuchło w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku. To niezwykle ważna data w dziejach naszego narodu. Rozpoczęło się wtedy największe i najdłużej trwające polskie powstanie narodowe.

Przebieg powstania styczniowego

Dowódcy powstania – ich sukcesy i porażki

Przebieg powstania styczniowego można podzielić na trzy główne etapy. Pierwszy z nich, trwający do marca 1863 roku, polegał na uzyskaniu przez powstańców podstawy operacyjnej, umożliwiającej im rozwinięcie działań o charakterze partyzanckim. Podczas drugiego etapu (marzec-wrzesień 1863) dowódcy zrywu niepodległościowego wstrzymali ofensywę w nadziei uzyskania pomocy z zewnątrz (mocarstw zachodnich). Z kolei podczas trwania trzeciego cyklu powrócono do koncepcji walki partyzanckiej. Miało to ogromne konsekwencje dla dalszego przebiegu działań wojennych, które trwały w niektórych miejscach aż do 1865 roku.

W powstaniu styczniowym brało udział – jak się na ogół przyjmuje – około 150000 żołnierzy polskich. Rosjanie dysponowali znacznie liczniejszym wojskiem. Polacy byli w stanie jednorazowo wystawić do boju maksymalnie 30000 ludzi, którzy byli znacznie gorzej wyszkoleni, uzbrojeni i wyposażeni od Rosjan.

Formacje powstańcze tworzyły głównie oddziały piechoty. W walkach uczestniczyła również jazda, jednak nie odegrała ona większej roli w powstaniu. Ta sama uwaga dotyczy również artylerii czy innych formacji militarnych. Tak naprawdę Polacy wykorzystywali w czasie bojów spotkaniowych z przeciwnikiem armaty zdobyczne. Fakt ten dobitnie pokazuje, iż uzbrojenie powstańców kształtowało się na bardzo niskim poziomie. Tak jak w dobie insurekcji kościuszkowskiej (1794), tak i teraz uznanie zdobyły oddziały kosynierów, a więc chłopów, których podstawowym orężem były kosy. Jak wskazują historycy wojskowości, wartość bojowa kosynierów była szczególnie duża podczas ataku.

W powstaniu styczniowym walczyli przeważnie ochotnicy, którzy wstępowali w szeregi tzw. partii powstańczych. Na czele takiej partii stał komendant; podlegał on bezpośrednio rządowi powstańczemu i wyższemu dowództwu. Partie powstańcze działały na ogół w odosobnieniu, dostosowując taktykę walki do warunków terenowych. Powstańcy często uciekali się do stosowania zasadzek, w związku z czym odnotowali na swoim koncie spore sukcesy.

Jak wyliczyli uczeni, podczas powstania styczniowego stoczono około 1200 bitew i potyczek. Najbardziej znane starcia to: pod Płockiem, Bodzentynem, Stokiem Lackim, Kodniem, Węgrowem, Siemiatyczami, Miechowem, Małogoszczą, Stefankowem, Jeziorkami, Kobylanką, Nową Wsią (koło Bydgoszczy), Kołem, Ignacewem, Ginietynami, Gudziszkami, Horkami, Bieliną, Czyżowem, Żyrzynem, Opatowem, Krzywosądzem, Piskową Skałą, Chrobrzem, Grochowiskami, Pyzdrami, Krzykawką, Birżami, Chruśliną, Nagoszewem, Złoczewem, Biłgorajem, Batorzem, Księżopolem, Brodami, Hutą Szczeceńską.

W toku powstania styczniowego wsławili się też niektórzy wodzowie. Oto najważniejsi z nich:

• Marian Langiewicz
• Zygmunt Padlewski
• Apolinary Kurowski
• Zygmunt Sierakowski
• ks. Antoni Mackiewicz
• Józef Oxiński
• Edmund Różycki
• Ludwik Mierosławski
• Ignacy Chmieleński
• Michał Kruk-Heydenreich
• Rafał Kalinowski
• Romuald Traugutt

Upadek powstania styczniowego – podstawowe informacje

Punktem zwrotnym w dziejach powstania styczniowego było wydanie przez Rosjan ukazu uwłaszczeniowego w marcu 1864 roku (to kolejna ważna data, którą warto zapamiętać). W praktyce oznaczało to, iż chłopom przyznano na własność dotąd uprawianą ziemię. Wprawdzie władze powstańcze wydały podobny dekret już na początku powstania, jednak nie znalazł on większego odzewu ze strony włościan, którzy celowo dążyli do tego, by nie był on znany szerzej. Inaczej do całego zagadnienia podeszli zaborcy. Wydany przez nich akt prawny sprawił, iż chłopi zaczęli zwolna odstępować od walk, zaś powstanie zaczęło chylić się ku upadkowi. Nieco wcześniej Rafał Kalinowski, jeden z dowódców powstańczych (późniejszy święty), ogłosił, iż powstanie wygasło na terenie Litwy. Podobnie sytuacja przedstawiała się na Białorusi czy Ukrainie.

W kwietniu 1864 roku carska policja ujęła Romualda Traugutta, ostatniego z dyktatorów powstania. 5 sierpnia powieszono go wraz z kilkoma członkami Rządu Narodowego (Józefem Toczyskim, Romanem Żulińskim, Janem Jeziorańskim, Rafałem Krajewskim) na stokach Cytadeli Warszawskiej. Informacje źródłowe wskazują, iż przed swoją śmiercią Traugutt pocałował krzyż, co świadczy za tym, iż był osobą wierzącą.

Właściwy kres powstania styczniowego położyła klęska ks. Brzóski, dzielnie walczącego z zaborcą na czele 40-osobowego oddziału. Rosjanie schwytali go pod koniec kwietnia 1865 roku, po czym powiesili na szubienicy w Sokołowie.

Skutki powstania styczniowego

Najważniejsze skutki powstania styczniowego to:

• śmierć ponad 10000 uczestników powstania; ponad 20000 zesłano na Sybir
• likwidacja autonomii Królestwa Polskiego
• konfiskata majątków uczestników powstania; straty w kulturze
• zastąpienie urzędników polskich rosyjskimi
• rusyfikacja polskiego szkolnictwa
• kasata części polskich klasztorów
• egzekucje na Litwie generał-gubernatora Michaiła Murawjowa „Wieszatiela” – rozstrzelanie lub powieszenie 700 ludzi

Autor: dr Mariusz Samp

Bibliografia

1. Adamska I., Biorę życie takim, jakim ono jest, Rzecz o św. Rafale Kalinowskim, Kraków 2003.
2. Białynia E., Powstanie styczniowe, Warszawa 1925.
3. Caban W., Z dziejów powstania styczniowego w rejonie Gór Świętokrzyskich, Warszawa-Kraków 1989.
4. Fajnhauz D., 1863: Litwa i Białoruś, Warszawa 1999.
5. Gmitruk J., Skoczek T., Powstanie styczniowe w legendzie, historiografii i sztuce, Warszawa 2013.
6. Historia Polski, t. 2, cz. 3, red. S. Kieniewicz, W. Kula, Warszawa 1959.
7. https://dzieje.pl/aktualnosci/rocznica-wybuchu-powstania-styczniowego (dostęp: 12.11.2020).
8. Jaeger M., Terror powstańczy 1862-1864, Kalisz 2008.
9. Jasienica P., Dwie drogi, O powstaniu styczniowym, Warszawa 1960.
10. Kalembka S., Powstanie styczniowe 1863-1865, Wrzenie, bój, Europa, wizje, Warszawa 1990.
11. Kieniewicz S., Spiskowcy i partyzanci 1863 roku, Warszawa 1967.
12. Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, Warszawa 1972.
13. Kieniewicz S., Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa 1983.
14. Kieniewicz S., Zahorski A., Zajewski W., Trzy powstania narodowe: kościuszkowskie, listopadowe i styczniowe, Warszawa 1994.
15. Mamrot P., Dowódcy oddziałów powstańczych w województwie kaliskim w okresie powstania styczniowego, Warszawa 2019.
16. Pietrzak J. S., Księża powstańcy 1863, Kraków 1916.
17. Piłsudski J., 22 stycznia 1863, Zarys historii militarnej powstania styczniowego, Gdańsk 1989.
18. Polak W., Wielkopolanie w powstaniu styczniowym 1863-1864, Poznań 1982.
19. Powstanie 1863, Podlaskie epizody, red. M. Zemło, R. Dobrowolski, Supraśl 2014.
20. Powstanie Styczniowe 1863-1864, Walka i uczestnicy, represje i wygnanie, historiografia i tradycja, red. W. Caban, W. Śliwowska, Kielce 2015.
21. Powstanie styczniowe, Motywy, walka, dziedzictwo, red. A. Maziarz, Warszawa 2014.
22. Olejnik K., Dzieje oręża polskiego, Toruń 2004.
23. Sikorski J., Zarys historii wojskowości powszechnej, Warszawa 1972.
24. Strumph-Wojtkiewicz S., Powstanie styczniowe, Warszawa 1973.
25. Szarek J., Powstanie styczniowe, Zryw wolnych Polaków, Kraków 2013.
26. Szarota T., Dyktatura Langiewicza a przystąpienie białych do powstania, „Przegląd Historyczny” 54 (1963).
27. Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863-1864, Rapperswil 1913.