10 krajów, w których inflacja przeszła w hiperinflację

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Ludwika WykurzDrukujUdostępnij

Co to jest inflacja i hiperinflacja

Hiperinflacje – przyczyny zjawiska

Nie jest łatwo pisać o inflacji w kontekście historycznym. Zagadnienia ekonomiczne w Polsce i na świecie są tematem aktualnym, a przez to nie neutralnym politycznie. Przedstawiciele różnych stron politycznych mają bardzo wyrobione zdanie i chętnie chodzą po utartych ścieżkach myślowych, kiedy zapytać ich o gospodarkę. Postaram się jednak w miarę obiektywnie zreferować temat i jak zwykle zostawić czytelnikowi przestrzeń do samodzielnej oceny.

Wszyscy zgodzą się co do jednego: deficyt budżetowy jest wyzwaniem dla każdego rządu i społeczeństwa. Jednym ze stosowanych doraźnie środków jest dodruk pieniędzy. Ten prowadzi najczęściej do dalszego spadku wartości pieniądza i wzrostu cen. Jeżeli przyjmie gigantyczne rozmiary, pociąga za sobą szereg konsekwencji politycznych i społecznych. (Begg D. i in., 1994: s. 255)

Patrząc na historię największych inflacji, można zauważyć pewne prawidłowości. Dotyczyły one najczęściej krajów wychodzących z poważnych zniszczeń wojennych, nieposiadających stabilnego zabezpieczenia waluty (np. w złocie). W historiografii często zwraca się uwagę na konsekwencje w postaci powstawania rządów autorytarnych lub totalitarnych. Trzeba jednak podkreślić, że nawet tam, gdzie hiperinflacja nie występuje mechanizmy polityczno-społeczne są podobne. Zaburzenia stabilności społecznej, wewnętrzne konflikty i destabilizacja gospodarcza mogą skutkować pojawieniem się tzw. rządów silnej ręki. Co nie znaczy, że hiperinflacje nie mają na to żadnego wpływu. Zwłaszcza największe z nich z pewnością były dalszym czynnikiem destabilizującym.

Inflacja a hiperinflacja

Umiarkowana inflacja jest zjawiskiem normalnym, może być nawet korzystna dla gospodarki. Według niektórych ekonomistów wpływa np. na zmniejszenie bezrobocia. Hiperinflacja, a zwłaszcza największe hiperinflacje w historii miały jednoznacznie zły wpływ na wszystkie dziedziny życia. Załamanie systemu było szczęśliwym zbiegiem okoliczności tylko dla grupy, która przejmowała w tych warunkach władzę.

Niemal każda hiperinflacja przebiegała podobnie:

• Osłabienie gospodarki np. w wyniku wojny
• Próba nadrobienia niedostatku pieniędzy przez ich dodrukowanie
• Drastyczny spadek realnych płac i załamanie gospodarki
• Załamanie zaufania do rządu i jego upadek
• Wprowadzenie lub wzmocnienie kontroli państwowej przez nowy rząd
• Denominacja lub wymiana waluty i stabilizacja gospodarcza.

Fakt, że klasyczne przypadki hiperinflacji zostały bez wyjątku rozwiązane przez interwencjonizm państwowy, nie oznacza, że hiperinflacja jest wynikiem braku interwencjonizmu. Może być wynikiem błędnej polityki finansowej państwa, sankcji zewnętrznych itp.

Największe hiperinflacje w historii

Hiperinflacje – lista

Prawie wszystkie największe hiperinflacje miały miejsce w XX wieku (może z wyjątkiem Wenezueli i Zimbabwe). Zwykle zdarzały się w czasie gwałtownych przekształceń społeczno-politycznych w regionie lub na całym świecie. Chciałabym przedstawić hiperinflacje, grupując je według globalnych wydarzeń, które je wywołały. Jednak dla porządku zacznijmy od listy państw, w których inflacja osiągnęła rekordowe tempo:

1. Zimbabwe 2008
2. Węgry 1946
3. Republika Weimarska 1923
4. Grecja 1944
5. Jugosławia 1994
6. Chiny 1948-49
7. Chile 1973-75
8. Boliwia 1984-85
9. Rosja 1917-23
10. Polska 1923

Poza tym trzeba wspomnieć o hiperinflacji, jaka dotknęła Argentynę i Nikaragui w latach 80. oraz Polskę w latach 1989-90. Rekordowe załamanie systemu finansowego przeżywa obecnie również Wenezuela. Nie będziemy jednak zajmować się kryzysami z ostatnich 10 lat.

Rekordowe hiperinflacje na tle wydarzeń globalnych

Największe inflacje w historii prawie zawsze są związane z szerszym kryzysem. Chociaż ich bezpośrednią przyczyną jest dodruk pieniędzy, to okoliczności są bardziej złożone. Po I wojnie światowej mamy do czynienia z trzema hiperinflacjami. W podręcznikach często rozpatruje się je osobno, ale ja chciałabym przyjrzeć się im wspólnie. Pierwsza kryzysu doświadczyła Rosja, która przeżywała rewolucję oraz Republika Weimarska, właściwie też poddana rewolucyjnym zmianom, chociaż nie tak drastycznym. Republika odziedziczyła po prowadzącym wojnę cesarstwie drastyczny spadek produkcji przemysłowej i deficyt budżetowy. Trzecim krajem, który w tym samym czasie przechodzi kryzys, jest Polska. Wszystkie trzy hiperinflacje mają miejsce na początku lat 20. XX wieku. Następują po bardzo wyniszczającej wojnie, przekształceniach ustrojowych, w krajach borykających się z konfliktami wewnętrznymi. Zobaczmy teraz szczegółowo, jak największe hiperinflacje przejawiały się w każdym z tych państw.

Hiperinflacje po I wojnie światowej

Rosja sowiecka

Zanim nastąpiła rewolucja, rząd carskiej Rosji zyskał pozwolenie na druk pieniądza bez zabezpieczenia w kruszcu. W ciągu wojny drastycznie rosła ilość papierowego rubla w obiegu, jednocześnie topniał zapas złota. (Appelt K., 2012: s.356) To musiało wywołać w pewnym momencie załamanie systemu. Jednak jeszcze do końca października 1917 roku nie nastąpiła tzw. ucieczka od pieniądza. To znaczy, że rubel nie stracił całkowicie wartości. Do 1919 inflacja była w miarę stabilna. Dopiero przedłużająca się wojna domowa, gwałtowne zmiany ustrojowe i społeczne doprowadziły w końcu do hiperinflacji. W przypadku Rosji mamy bardzo zaplanowaną politykę antykapitalistyczną. Nie tylko zlikwidowano prywatny kapitał, ale ogłoszono niewymienialność banknotów na złoto. W efekcie doprowadziło to do całkowitej destabilizacji wartości pieniądza. Apogeum kryzysu następuje w 1924 roku. Ostatecznie wprowadzona przez Lenina jeszcze w 1921 roku tzw. NEP (Nowa Polityka Ekonomiczna) doprowadziła do stabilizacji gospodarczej.

Republika Weimarska

Historia hiperinflacji w powojennych Niemczech pod wieloma względami przypomina historię rosyjską. Na potrzeby wojenne państwo rozpoczęło dodruk pieniędzy już w 1914 roku. Mimo to udało się utrzymać wartość banknotów. Jednak deficyt budżetowy po wojnie zmusił do dalszej emisji banknotów. W maju 1921 roku zniesiono zapis o obowiązku pokrycia kruszcowego. W ciągu roku inflacja przeszła w hiperinflację. Największe załamanie systemu finansowego przypadło od połowy 1922 roku. Pieniądz zaczął tracić siłę nabywczą, co spowodowało ucieczkę od pieniądza i przejście na wymianę barterową oraz inne środki płatnicze. (Appelt K.: s. 355-356)

II Rzeczpospolita

W momencie odzyskania niepodległości Polska dziedziczyła problemy finansowe państw zaborczych. Częściowe lub całkowite zniesienie parytetu złota, które spowodowało największe hiperinflacje w Rosji i Niemczech, miało wpływ również na inflację w Polsce (obszernie na ten temat pisał Edward Taylor por. Taylor E., 1926: s. 4-6). Co prawda nie musieliśmy spłacać reparacji, jak przegrani tej wojny, ale sytuacja polityczna nie sprzyjała też sensownym reformom stabilizującym. W 1919 roku emisję polskiej marki rozpoczęła Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. Pieniądz miał początkowo niewielkie pokrycie w złocie, ale w praktyce mógł być dowolnie drukowany po wydaniu specjalnych dekretów. Jak inne hiperinflacje i ta zaczęła się od nieprzerwanego wzrostu tzw. podaży pieniądza (upraszczając, jest to ilość banknotów w obiegu). Największe załamanie systemu finansowego nastąpiło po wojnie polsko-bolszewickiej. Bezpośrednio za hiperinflację obwinia się rząd Wincentego Witosa w 1923 roku, który nie podjął żadnych kroków, żeby zatrzymać ten proces, mimo że następowała stabilizacja państwa na arenie międzynarodowej. Reformy Władysława Grabskiego w latach 1923-24 częściowo ustabilizowały gospodarkę. Nie zapobiegły jednak niezadowoleniu społecznemu, które umożliwiło zamach majowy w 1926 roku.

Hiperinflacje po II wojnie światowej

Inflacja po dewastacyjnej wojnie światowej była nieunikniona, jednak największe hiperinflacje miały miejsce tylko w kilku państwach. Oto ich historia:

Grecja 1944

Grecja dużą część dochodów przed wojną czerpała z eksportu produktów luksusowych t.j. oliwki, wina. Po wybuchu wojny te dochody zostały drastycznie zmniejszone. Chociaż Grecja starała się zachować neutralność, to w 1940 roku została zaatakowana przez Włochy. Mimo zwycięstwa musiała się poddać wojskom III Rzeszy. W latach 1940-43 znajdowała się więc pod okupacją włosko-niemiecką. Następny rok to walki partyzantów z wojskami niemieckimi. (Bonarek J. I in., 2005, s. 576-577) Inaczej niż hiperinflacje, które opisałam wcześniej, w Grecji nie tylko miało miejsce załamanie systemu gospodarczego. Okupanci wymagali finansowania swoich wojsk na tym terenie. Zaczął się dodruk pieniędzy, który w warunkach głodu i powszechnego niedoboru pracy i towarów szybko przeszedł w hiperinflację.

Węgry 1946

Królestwo Węgier miało w czasie II wojny światowej korzystny układ z III Rzeszą. Pod koniec wojny jednak główny rynek zbytu doświadczał drastycznego kryzysu. Jednocześnie na terenie Węgier pojawiła się Armia Czerwona i zaczęły się zaciekłe walki. O 40% spadł dochód narodowy kraju, produkcja przemysłowa spadła o 24%. Ówczesna waluta węgierska – pengő – zaczęła tracić na wartości. Konieczne było wprowadzenie opodatkowanej waluty (adópengő). Mimo to w szczytowym okresie hiperinflacji ceny podwajały się nawet co 15 godzin. Było to największe załamanie systemu w historii Węgier. Mało które hiperinflacje w historii mogły się z nim równać. (Berend I.T., 1974: s. 186)

Chiny 1948-49

Chiny bardzo ucierpiały w czasie wojny. Na deficyt budżetowy i nieuniknione załamanie systemu finansowego nałożyły się przedwojenne konflikty społeczne. Doprowadziły one do wojny domowej. Jednym z jej skutków była hiperinflacja, której szczyt przypadł na 1949 rok.

Inflacja a załamanie systemu z Bretton Woods

W 1944 roku podczas konferencji w Bretton Woods mocarstwa ustaliły, że dolar amerykański będzie pieniądzem światowym. Dopóki dolar opierał się na parytecie złota, inflacja była pod kontrolą. Dla gospodarki rynkowej na zachodzie była to złota era kapitalizmu. Załamanie nastąpiło po zawieszeniu wymienialności dolara na złoto w 1971 roku i wprowadzeniu płynnych kursów walutowych. Nie jest to jedyna przyczyna nawracających kryzysów finansowych, ale współczesne największe hiperinflacje mają w niej swoje źródło. (Księżyk M., 2012, s. 275) Z tą zmianą wiąże się zwłaszcza wymienione na naszej liście kryzysy w Ameryce Łacińskiej w latach 70. i 80.

Do tego trzeba dodać upadek ZSRR, który miał również wpływ kryzysy np. w byłej Jugosławii, a także w Polsce na przełomie lat 80. i 90.

Jak dziś radzimy sobie z hiperinflacją? Denominacja, obok wymiany jednej jednostki walutowej na inną nie jest głębokim rozwiązaniem kryzysu inflacyjnego. Przykładem może być wymiana pengő na adopengő. Konieczne jest najpierw zatrzymanie galopującej inflacji. W efekcie dodruk pieniędzy przestaje być konieczny i można, zamiast tego wprowadzić nowy pieniądz o stabilnej wartości.

Autor: Ludwika Wykurz

Bibliografia:

1. Katarzyna Appelt, Ucieczka od pieniądza, w: Wyzwania gospodarki globalnej. Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego 2012, nr 31, s. 353-360
2. David Begg i in., Makroekonomia, Warszawa 1994
3. Ivan T. Berend, Hungary; a century of economic development, New York 1974
4. Jacek Bonarek, Historia Grecji, Kraków 2005
5. Marianna Księżyk, Ekonomia. Podejście historyczne i prospektywne, Kraków 2012
6. Shu Shin Luh, The economy of China, Mason Crest Publishers 2006
7. Edward Taylor, Inflacja polska, Poznań 1926