Archeoastronomia – obserwacje nieba i starożytna architektura

Od Stonehenge do Panteonu

Homo sapiens patrzy w gwiazdy

Nocne niebo, fantastyczne kształty chmur w jesienne popołudnie czy ostre światło słońca w zenicie - to był najbardziej spektakularny widok dla wszystkich istot, które miały wystarczająco przystosowany wzrok by je dostrzec. Homo sapiens miał te predyspozycje od początku swojego istnienia. Nie wiemy jednak jak daleko w przeszłość sięga zdolność człowieka do kulturowej odpowiedzi na zjawiska przyrody. Im dłużej badamy kultury górnego paleolitu, tym dalej przesuwamy w przeszłość początek ludzkiej twórczości. Jednym z najstarszych artefaktów wskazujących na możliwe odzwierciedlenie cyklu księżycowego są znaki wyryte na kości znalezionej w Abri Blanchard we Francji. Datowane na ok. 30 tys. lat i zinterpretowane jako pierwszy „kalendarz księżycowy” przez Alexandra Marshacka w 1964 roku.

Astrofizyk Ray Norris z uniwersytetu w Sidney zaproponował jeszcze śmielszą hipotezę, dotyczącą tym razem mitu o Plejadach. Biorąc pod uwagę dane astronomiczne (precesję osi Ziemi, wpływającą na cykliczną zmianę widoczności gwiazd) i powtarzalność tych samych motywów opowieści na całym świecie, sugeruje, że może ona mieć nawet 100 tys. lat. (Norris R., Norris B., 2021: s. 223) To są oczywiście tylko teorie, jednak możliwe, że relacja kulturowa ludzi ze zjawiskami na niebie jest dużo starsza, niż mogłoby się wydawać. Nic dziwnego, że miała ona odzwierciedlenie w artefaktach i architekturze od zarania cywilizacji.

Co mówią słynne starożytne budowle?

Opowieść o relacji tego, co się działo na niebie z architekturą najlepiej zacząć od znanych budowli. Na wszystkich kontynentach ludzie różnych kultur wznosząc trwałe budowle, przynajmniej część z nich orientowali według mapy nieba. W przypadku grobowców i świątyń ta orientacja miała znaczenie religijno-symboliczne. Dobrym przykładem może być Wielka Piramida w Gizie. Wąskie szyby, odchodzące ukośnie od komór grobowych uważano dawniej za otwory wentylacyjne. Jak zauważa astrofizyk i archeoastronom prof. Giulio Magli tworzenie tak skomplikowanych szybów w grobowcu nie ma sensu. Zamiast tego proponuje interpretację ich jako symbolicznych korytarzy, umożliwiających wędrówkę duszy króla Chufu. (por. Magli G., 2016: s. 116) Szyby są zbudowane ukośnie i odchodzą od głównej komory w przeciwnych kierunkach. Jeden skierowany w stronę grupy gwiazd przy niebieskim biegunie polarnym, drugi ku Syriuszowi i Orionowi (zgodnie z ich położeniem ok. 2600 r. p.n.e.).

Jeżeli chodzi o piramidy mamy dość dużą wiedzę na temat wierzeń i wiedzy matematycznej budowniczych. Inaczej jest w przypadku równie słynnego Stonehenge. Ten „kamienny krąg” (tak naprawdę jest to struktura dużo bardziej złożona niż krąg) działał na wyobraźnię wielu badaczy. W latach 60-tych Gerald Hawkins twierdził nawet, że był to rodzaj „wielkiego komputera”. (Magli G.: s. 109) Ta hipoteza została zarzucona. Nie da się natomiast zaprzeczyć powiązaniom astronomicznym tej megalitycznej budowli. Chociaż Stonehenge był wiele razy rearanżowany i donoszono nowe kamienie, od początku wejście jest skierowane na północny wschód. Postawiona w późniejszym okresie tzw. podkowa – trilitony (trzy głazy ułożone w rodzaj łuku) ustawione w formie podkowy – jest zorientowana w tym samym kierunku. Jest to punkt, w którym wschodzi słońce w czasie letniej równonocy. Drugi koniec tej samej osi, według której ustawiona została konstrukcja wskazuje na zachód słońca w czasie zimowej równonocy. (Magli G.: s. 131) Nie wiemy jaki rodzaj kultu uprawiali budowniczowie Stonehenge, ale musiał być powiązany ze Słońcem.

O tym jak trudno jest zrozumieć prawdziwe przeznaczenie budowli może świadczyć rzymski Panteon Hadriana, zbudowany w 128 roku jako rekonstrukcja wcześniejszego Panteonu Augusta. W tym przypadku wiemy kto go wzniósł. Nie znamy jednak dokładnie przeznaczenia. Monumentalna budowla na bazie koła, z prostokątnym portykiem i ogromną kopułą jest pomnikiem cesarskiego Rzymu. Światło wpada do budynku jedynie przez otwór w kopule, zwany oculus. W ciągu roku wędruje więc po wnętrzu. Wyróżnione są trzy momenty w roku kalendarzowym – równonoce i 21 kwietnia – według tradycji jest to dzień założenia Rzymu. (Magli G.: s. 239) Nie wiedząc o tej ostatniej historycy i archeolodzy próżno łamaliby sobie głowę nad przyczyną takiego zaplanowania budowli. W tym przypadku pomaga bogaty materiał historyczny zostawiony przez samych Rzymian. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat megalitów na ziemiach polskich?

Bardziej wyrafinowani niż się zdaje

Jak to było z niebieskim kamieniem?

Niebieski kamień, albo bluestone to zwyczajowa nazwa specyficznego kamienia użytego do budowy części Stonehenge. Kamień ten został przez budowniczych przetransportowany ok. 200 km z gór Preseli w Walii. (Magli G.: s. 102) Zafascynowani możliwością transportu stosunkowo dużych głazów przez „prymitywnych” budowniczych wielbiciele Stonehenge postanowili sami zrobić to samo. W ramach tzw. Millenium Stone Project na początku lat dwutysięcznych grupa pasjonatów postanowiła przetransportować niebieski kamień z gór Preseli do Stonehenge, używając metod (jak przypuszczali) z czasów neolitu. Ostatecznie projekt, na który zebrano sporo pieniędzy, okazał się porażką. Millenium Stone wylądował w ogrodzie botanicznym Carmarthenshire w Walii. (Dowling T., 2003)

Pomijając różne przeciwności losu, z jakimi spotkali się uczestnicy, przedsięwzięcie dowiodło, że wcale nie tak łatwo jest odtworzyć działania odległych przodków. W przypadku wielu megalitycznych budowli nie wiemy do końca, jak zostały wzniesione. Mimo to wielu ludziom wydaje się, że to musi być proste, bo przecież wtedy wszyscy byli prymitywni i mieli prymitywne narzędzia. Ale czy na pewno?

Matematyka i astronomia na starożytnym Bliskim Wschodzie

Nie wiemy jaką wiedzę i narzędzia mieli budowniczowie Stonehenge czy nawet obecnych na terenie Polski kopców i grobowców trapezowych. O tym, że jakoś radzili sobie z budową trwałych struktur i ich orientacją względem ścieżki Słońca świadczą same budowle (np. starożytne kopce w Krakowie, grobowce kujawskie).

Mamy natomiast dość sporo wiadomości na temat starożytnej matematyki i astronomii Bliskiego Wschodu. Udało się odcyfrować tabliczki babilońskie z okresu hellenistycznego (większość datowana na ok. 120 r. p.n.e., chociaż niektóre są starsze). Wiemy jednak, że już w okresie starobabilońskim znano zasady matematyczne stosowane przy późniejszych wyliczeniach astronomicznych. (por. Hoskin M., 2007: s. 31) Do zapisu liczb stosowano system sześćdziesiątkowy i dziesiętny. Nie wchodząc w szczegóły (wyjaśnienie działania tego systemu można bez problemu znaleźć w internecie) pozwalało to na dokładne obliczenia. Tego samego poziomu obliczeń matematycznych, mimo dużej wiedzy i wyrafinowanej kultury, nie udało się osiągnąć Egipcjanom. Dzięki skrupulatnym obserwacjom nieba i rozwiniętej matematyce Babilończycy radzili sobie ze skomplikowanymi zjawiskami. Przykładem może być obliczanie wędrówki Słońca w rocznym cyklu. Ponieważ obserwowalna prędkość Słońca jest zmienna wymyślono dwie metody w przybliżeniu równoważące te różnice. Jedna zakładała, że Słońce przyspiesza stopniowo co miesiąc przez pierwsze pół roku, następnie zwalnia przez kolejne miesiące. Druga metoda polegała na przypisaniu innej stałej prędkości w pierwszej połowie roku i innej stałej prędkości w drugiej połowie.