Bitwa nad Worsklą – data, strony konfliktu, przebieg, znaczenie dla Litwy

Strony konfliktu i dowódcy

Sytuacja w Złotej Ordzie

W 1380 roku chanem Złotej Ordy (założonej około 1240 roku w zachodniej części imperium Czyngis-chana przez jego wnuka Batu-chana, ze stolicą w Saraju nad Wołgą) został Tochtamysz. Przez pierwsze lata swych rządów dążył on do całkowitego podporzadkowania sobie Rusi. W tym też celu wyprawił się przeciwko Moskwie, którą zdobył bez większego problemu 27 sierpnia 1382 roku. Po wdarciu się do miasta chan urządził rzeź jego mieszkańców, każąc wielu ludzi utopić w rzece Moskwie. Historycy przypuszczają, iż w trakcie zmagań o Moskwę wyrżnięto około 24 tysięcy jej mieszkańców. Reszta została albo wzięta w jasyr, albo zbiegła. Moskwa została obrócona dosłownie w perzynę. Musiało minąć wiele lat, zanim ośrodek ten odzyskał swój dawny blask.

Po tym efektownym zwycięstwie Tochtamysz wyruszył w dalszą drogę, zdobywając kolejne grody ruskie, w tym Włodzimierz, Możajsk, Perejesław Zaleski, Borowsk, Dmitrów, Zwienigorod, Juriew i Kołomnę. W efekcie książęta ruscy musieli uznać zwierzchnictwo Złotej Ordy i płacenia ogromnej daniny, której zbierania (jak również lojalności księcia) pilnowali specjalni wysłannicy chana – baskakowie. Poza tą stałą daniną chanowie żądali niejednokrotnie nadzwyczajnych „podarków”.

W celu zachowania władzy na Rusi Tatarzy podsycali spory i waśnie między lokalnymi książętami. W bezwzględny sposób usuwali też wszystkich tych, którzy wyrastali ponad innych, dążąc do podkopania tatarskich wpływów na Rusi. W drugiej połowie XIV wieku Złota Orda zaczęła dzielić się na mniejsze części, w których władzę przechwytywali usamodzielniający się książęta. Pod koniec XIII stulecia powstała na stepach zauralskich Orda Nogajska. Z kolei w czasach Tochtamysza do usamodzielnienia się dążyli Tatarzy krymscy.

W 1385 roku Tochtamysz wyruszył na podbój Azerbejdżanu. W 1387 roku został pobity na głowę przez Timura Chromego (utalentowanego wodza mongolskiego i założyciela dynastii Timurydów, panującej w Azji Środkowej i Iranie) w Dagestanie. Cztery lata później (18 czerwca 1391 roku) wojska Złotej Ordy dowodzone przez Tochtamysza ponownie doznały sromotnej porażki z rąk Timura (w bitwie nad Wołgą nieopodal Kunduczy). W 1395 roku Tochtamysza pozbawiono władzy w Złotej Ordzie. Jego miejsce zajął Timur Kutłuk (syn Timura Melika, chana Białej Ordy). Rok później (1396) Tochtamysz rozpoczął odzyskiwanie strat od zaatakowania Krymu, skąd jednak w 1398 roku został wyparty przez Kutłuka. Schronienie pokonany chan znalazł w Wielkim Księstwie Litewskim.

Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Witolda

Za czasów Tochtamysza Wielkie Księstwo Litewskie było rządzone przez pochodzącego z rodu Giedyminowiczów księcia Witolda Kiejstutowicza. Na świecie pojawił się on około 1355 roku. Od 1384 roku był księciem grodzieńskim, brzeskim, suraskim, drohiczyńskim, wołkowyskim i kamienieckim, a w latach 1392-1401 namiestnikiem Litwy. Książę Witold, mając ambitne plany, zamierzał poddać swym wpływom całą Tatarszczyznę i Ruś, uniezależnić się od brata stryjecznego Władysława Jagiełły (od 1386 roku króla Polski), zerwać unię polsko-litewską (od 1385 roku) oraz zostać królem Litwy.

W realizacji zamiarów Witoldowi przeszkadzali jak mogli Krzyżacy, którzy tylko w latach 1392-1394 przedsięwzięli aż sześć łupieskich wypraw na Litwę. Udało im się dotrzeć pod Lidę, Nowogródek i Wilno. W kolejnych latach zakon krzyżacki, dostrzegając fiasko prowadzonej przez siebie polityki, zmienili taktykę i zamiast uporczywego atakowania ziem litewskich, zaczęli udawać przyjaciela Litwy, dążącego do zawarcia z nią pokoju. Witold, zaprzątnięty w tym czasie konsolidacją państwa litewskiego oraz sprawami ruskimi i tatarskimi, coraz częściej myślał o polubownym załatwieniu sporu z Krzyżakami.

Witold zawarł z Krzyżakami traktat pokojowy 12 października 1398 roku na wyspie Salin na Niemnie. Podpisany układ był niekorzystny dla Witolda, ponieważ oddawał w rękę zakonu krzyżackiego część Żmudzi i Sudovii. W zamian za to rycerze zakonni zobowiązali się pomóc Witoldowi w jego zmaganiach ze Złotą Ordą i Nowogrodem Wielkim.

Nieco wcześniej (1397) Witold wyprawił się na Tatarów i osadził Tochtamysza na tronie ułusu Szirinów, odłamu Złotej Ordy. Sukces ten, w połączeniu z zakończeniem konfliktu z Krzyżakami, rozochocił księcia litewskiego do podjęcia jeszcze jednej wyprawy zbrojnej, której głównym zamiarem miało być przywrócenie władztwa Tochtamysza nad całą Złotą Ordą. Brat stryjeczny Władysława Jagiełły, rzecz jasna, nie robił tego bezinteresownie. Otwarcie liczył na korzyści terytorialne dla swego państwa oraz zawarcie w przyszłości sojuszu z Ordą, skierowanego przeciwko Księstwu Moskiewskiemu, czyniącego z Litwy hegemona na całej Rusi. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat Władysława II Jagiełly?

Bitwa nad Worsklą – przebieg klęski wojsk Witolda

Książę Witold do zmagań z chanem Złotej Ordy Timurem Kutłukiem przygotował się starannie, gromadząc na poczet wojny około 40 tysięcy ludzi. Maksymalnie 15 tysięcy wojowników z tej armii tworzyli Tatarowie, których działaniami kierował Tochtamysz. Na wojnę ze Złotą Ordą wyruszyli również Krzyżacy (ok. 500 ludzi) pod dowództwem komtura Markwarda von Salzbach, Mołdawianie hospodara Stefana I (ok. 1500 rycerzy) oraz Polacy pod wodzą wojewody krakowskiego i namiestnika podolskiego Spytka z Melsztyna (ok. 4000 ludzi). Resztę armii Witolda stanowiły wojska litewskie, składające się z kilku hufców: wileńskiego, połockiego, briańskiego i wołyńskiego.

Miejsce koncentracji wojsk Witolda znajdowało się w okolicach Żytomierza. Na początku sierpnia 1399 roku wojsko to znalazło się pod Kijowem i następnie po kilku dniach marszu dotarło nad rzekę Worsklę. Nieco później w ten rejon dotarła dorównująca wojsku Witolda armia tatarska Timura Kutłuka. Według niektórych źródeł, chan Złotej Ordy rozpoczął rokowania pokojowe, które przerwał po nadejściu armii mongolskiej murzy Edygeja, liczącej najprawdopodobniej aż 50 tysięcy żądnych krwi wojowników. Jak stwierdzają historycy, chanowi w rzeczywistości chodziło o uśpienie czujności przeciwnika, którego musiał sparaliżować strach po pojawieniu się nowych posiłków. W konsekwencji przewaga Kutłuka nad armią Witolda była co najmniej dwukrotna.

Bitwa nad Worsklą rozegrała się 12 sierpnia 1399 roku. Jej przebieg od samego początku kontrolował pewny siebie Timur Kutłuk, okrążając zaskoczonego rozwojem wydarzeń Witolda. Księciu litewskiemu w ostatnim momencie udało się zbiec z pola bitwy, przedostając się na drugi brzeg Dniepru. Dowództwo nad broniącą się rozpaczliwie armią sprzymierzonych objął Dymitr Wołyniec, a po jego przedwczesnej śmierci – kniaź Dymitr Starszy. Starcie w pewnym momencie przemieniło się w rzeź sojuszniczych oddziałów. Tylko nielicznym udało się zbiec za Dniepr. Znalazł się wśród nich Tochtamysz, który jakimś cudem wyrwał się z okrążenia.

Straty Timura były nieporównywalnie małe w stosunku do strat poniesionych przez księcia Witolda i podległej mu armii. Szacuje się, iż zwycięzca stracił w bitwie około 3 tysięcy żołnierzy, zaś przegrani naliczyli aż 20 tysiący poległych wojowników. Wśród nich znalazł się ugodzony strzałą w gardło Spytek z Melsztyna. Na placu boju zginęło również kilkudziesięciu znacznych bojarów i kniaziów ruskich.