Bitwa pod Kircholmem - data, przyczyny, strategia, przebieg, skutki

Okoliczności, armie i dowódcy

Wojny polsko-szwedzkie w latach 1600-1629

Przyczyny tych wojen polsko-szwedzkich były wielorakie. Po pierwsze chodziło o to, kto ma prawo do tronu szwedzkiego. W 1592 roku Zygmunt III Waza został wybrany na króla Szwecji. Nie był jednak w stanie zapobiec przejęciu tronu przez swojego stryja Karola Sudermańskiego. Bitwa stoczona pod Linköping (1598) doprowadziła do wyparcia Zygmunta ze Szwecji i jego detronizacji w następnym roku.

Przebieg kolejnych wojen wiązał się nie tylko z próbą umocnienia Karola i jego syna Gustawa II Adolfa na tronie szwedzkim. Ci ostatni mieli nadzieję na zdobycie ziem dawniej należących do zakonu Kawalerów Mieczowych (sekularyzowanych w 1561 Inflant) oraz na rozprzestrzenianie protestantyzmu w krajach katolickich.

Bitwa pod miejscowością Kircholm miała miejsce podczas tzw. II wojny polsko-szwedzkiej. Na początku wojska szwedzkie szybko zajęły sporą część Inflant po Dźwinę. Przez następne lata chodziło o wypieranie Szwedów z zajmowanych przez nich obszarów. Przy czym obie armie stosowały zupełnie różną taktykę i znajdowały się w różnej sytuacji pod każdym względem. Polska i litewska miały świetnych dowódców, ale borykały się z ciągłym niedoborem pieniędzy oraz średnią sympatią tubylców. Szwedzka miała zdecydowanie silniejszą flotę i większą przychylność mieszkańców miast inflanckich, ale słabo radziła sobie podczas walki w otwartym polu. Dopiero w trakcie wojen została unowocześniona i przystosowana do walki z doświadczonym przeciwnikiem.

Armie i taktyka

Armie Korony i Litwy coraz mniej opierały się na pospolitym ruszeniu (poza sytuacjami podbramkowymi). Zamiast tego trzon armii stanowiły wojska tzw. pieniężne (zaciężne i najemne). To zaś powodowało ciągłe problemy z wypłacaniem żołdu. Mocną stroną armii Rzeczpospolitej byli dowódcy. Niejedna bitwa, stoczona przez niedofinansowane wojsko została uratowana dzięki znakomitej strategii hetmanów. Bitwa pod Kircholmem, o czym więcej powiemy dalej, została również wygrana dzięki husarii. Przebieg bitwy mógłby jednak skończyć się źle dla Litwinów, gdyby nie hetman Jan Karol Chodkiewicz i jego taktyka. Kircholm był doskonałym przykładem wykorzystania pozornie słabszej pozycji do pokonania przeciwnika.

Oddziały litewskie składały się w przeważającej części z jazdy. W tym 1650 ciężkozbrojnej husarii, 510 rajtarów i arkebuzerów (średniozbrojna kawaleria), lekkozbrojnych: 800 kozaków i petryhorców, 350 Tatarów oraz 1040 piechoty i 7 dział. To było wojsko przede wszystkim ofensywne, do walki na otwartych przestrzeniach. Chociaż radziło sobie dobrze również w walce wręcz w terenach zabudowanych.

Szwedzi mieli znaczną przewagę liczebną i byli nastawieni przede wszystkim na obronę. W sumie z ponad 11 tys. ludzi ponad 6800 stanowiła piechota, 4500 jazda, głównie średniozbrojna kawaleria szwedzka i fińska. W pierwszym regimencie ustawiono 11 dział, za nimi piechotę, potem jazdę. W sumie były cztery rzuty z wyraźną przewagą wojsk piechoty. (dokładny opis patrz: Wisner H., 1987: s. 114-115) Taktyka szwedzka nie była inna niż te stosowane wówczas w armiach zachodnich, opierała się głównie na piechocie. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat wojen polsko-szwedzkich?

Przyczyny i przebieg bitwy pod Kircholmem

Jak doszło do bitwy?

Kircholm znajduje się nad Dźwiną, zaledwie 25 kilometrów na południe od Rygi. Teren jest częściowo porośnięty lasami, z niewielkimi wzniesieniami. 23 września wojska szwedzkie, prowadzone przez samego Karola dotarły pod miasto i zaczęły oblężenie. Oddziały litewskie, którymi dowodził hetman Jan Karol Chodkiewicz, unikały do tej pory większego starcia. Ryga była jednak ważnym ośrodkiem handlowym i Rzeczpospolita nie mogła sobie pozwolić na jej utratę.

Chodkiewicz dotarł pod Rygę 26 września i rozbił obóz nad Dźwiną, ok. 13 km od miasta. 27 września o świcie Szwedzi porzucili oblężenie, wyruszyli w kierunku przeciwnika, licząc na łatwe zwycięstwo. Obie armie spotkały się na pagórkowatym terenie. Szwedzi wcześniej umocnili się na wzgórzu, co dodatkowo stawiało mniej liczne wojsko litewskie na gorszej pozycji.

Przebieg bitwy był przedmiotem sporu między historykami. Nie wszyscy potwierdzają jakoby Chodkiewicz miał zastosować pozorowaną ucieczkę. (Wisner H.: s. 123) Natomiast Szwedzi na pewno nie widzieli jego obozu, zbliżając się do miejsca starcia, co pozwoliło Chodkiewiczowi działać z zaskoczenia.

Bitwa pod Kircholmem – przebieg

Bitwa pod Kircholmem zaczęła się od starć między jazdą ze strony litewskiej a piechotą po stronie szwedzkiej. Szarsza rozbiła szyk przedniego rzutu piechoty.

Czas bitwy właściwej ówcześni świadkowie oceniali na ok. pół godziny. Dowódcy szwedzcy szybko stracili panowanie nad swoimi oddziałami, które rzuciły się do ucieczki. Mniej liczne, ale zwrotne oddziały litewskie uderzały z różnych stron w otoczone wojsko szwedzkie. Główne straty Szwedzi ponieśli podczas pościgu, który trwał do wieczora. Było to co najmniej 6000 ludzi. Omal nie dostał się do niewoli Karol IX, który ratował się ucieczką do portu.

Podobnie jak bitwa pod Oliwą ponad 20 lat później, bitwa pod Kircholmem zaskoczyła Szwedów. Pewni swojej przewagi zostali pokonani i to prawie od razu przez mniej liczne wojsko. Na przebieg bitwy i najświetniejsze w tej kampanii zwycięstwo duży wpływ miał udział husarii. Niezwykle silne, wytrzymałe i trudne do spłoszenia, ale i zwrotne konie husarskie nadawały się doskonale do przełamania linii wroga. Lżejsza jazda tatarska i kozacka dopełniła dzieła.

Ocena bitwy i jej konsekwencje

Czy Ryga mogła zostać przejęta przez Szwedów?

Kiedy obie armie stawały naprzeciw siebie pod miejscowością Kircholm, mogłoby się wydawać, że Szwedzi mają gwarantowane zwycięstwo. Jak wspomniałam, górowali nad wojskiem litewskim liczbowo. Trzeba jednak pamiętać, że nie byli zaprawieni do walki w otwartym polu. Natomiast dla armii Chodkiewicza to była najlepsza lokalizacja do starcia. Konie husarskie były hodowane do takich konfrontacji. Przewaga jazdy i to zróżnicowanej (husaria ciężkozbrojna, lekka husaria kozacka, Tatarzy) pozwalała szybko przełamać szyk piechoty. Dodatkowo armia Chodkiewicza potrafiła wykorzystać teren. Nie tylko lepiej go znała, ale korzystała z dostępnych sił przyrody. Przykładem może być najeżdżanie na linię wroga z wiatrem, żeby wzbudzić tumany kurzu i stworzyć swoistą „zasłonę dymną”. Nie ma się co dziwić, że taki sposób walki wzbudzał w przeciwniku strach.

Litwini mieli z pewnością przewagę psychologiczną. To była armia zaprawiona w bojach, po kilku zwycięstwach. Szwedzkie wojska walczyły ze zmiennym szczęściem i były na obcym terenie.

Gdyby to Ryga, a nie Kircholm była polem walki, prawdopodobnie Szwedzi mieliby większe szanse. Tym bardziej że przynajmniej część mieszkańców nie miała sentymentów do polskiego władcy. Obie armie miały swoje mocne strony, ale wyciągnięcie Szwedów do walki w otwartym polu dało pewną przewagę stronie litewskiej.

Czy bitwa pod Kircholmem mogła mieć inny przebieg, a przede wszystkim inny wynik? Prawdopodobnie tak. Zwłaszcza gdyby po obu stronach znaleźli się inni dowódcy. W tym układzie jednak była trudna do wygrania przez Szwedów, mimo przewagi w ludziach i sprzęcie.

Dwa (również bitwa pod Oliwą) najświetniejsze zwycięstwa Rzeczpospolitej, jeżeli chodzi o wojny polsko-szwedzkie są następstwem m.in. błędnej oceny zagrożenia przez Szwedów. Jak na ironię oba nie miały też większego wpływu na losy wojny.

Zdziesiątkowane oddziały szwedzkie wycofały się spod Rygi. Zadane straty nie były jednak na tyle dotkliwe, żeby wyeliminować Szwecję z wojny. Tymczasem rosło niezadowolenie szlachty z powodu wojen, niewypłacanego żołdu i absolutystycznych tendencji króla. Zwieńczeniem tego niezadowolenia był rokosz sandomierski w latach 1606-1607. (Wisner H.: s. 131)

Dalszy przebieg wojny

Hetman Jan Karol Chodkiewicz wykazał się w następnych latach lojalnością i pomysłowością. Tym bardziej że odnoszące zwycięstwo za zwycięstwem wojska nie mogły doczekać się żołdu na czas. Chodkiewicz niechętnie musiał unikać bitwy, czego nie lubił. W końcu jednak poparł konfederację zawiązaną przez jego własne chorągwie z powodu braku wypłat.

W kwietniu 1611 doszło do rozejmu, który przedłużył się do 1617 roku. Nie była to zasługa przewagi polsko-litewskiej. Sytuację uratowała wojna kalmarska (szwedzko-duńska), która pochłonęła Szwecję na następne kilka lat i zakończyła się dla niej dużymi stratami. Prowadzona w latach 1615-17 wojna z Rosją świadczyła jednak o tym, że nowy król (Gustaw II Adolf) nie rezygnuje z mocarstwowych planów swojego ojca.

Kolejny etap wojny polsko-szwedzkiej rozegrał się w latach 1617-18. Zwycięskie dla Szwedów bitwy o Parnawę, Dyjament i Salis przekreśliły wcześniejsze zwycięstwa Chodkiewicza. W kolejnym etapie wojen Szwecja przejęła również Rygę (1621) i zatrzymała ją do 1710 roku.