Bitwa pod Obertynem, czyli genialna strategia Jana Amora Tarnowskiego

Bitwa pod Obertynem - przyczyny i strony konfliktu

Na początku XVI stulecia Polska walczyła z Mołdawią o Pokucie – najdalej wysunięty na południe punkt Królestwa Polskiego, zajmujący prawie 1000 kilometrów kwadratowych. Na obszarze Pokucia (powiat: kołomyjski, śniatyński, trembowelski i halicki) mieszkało ponad 30 000 ludzi. Byli oni zgrupowani w 150 wsiach oraz 13 miastach.

W 1527 roku na tronie mołdawskim zasiadł hospodar Piotr Raresz. Był on nieślubnym synem najsłynniejszego z hospodarów mołdawskich Stefana III Wielkiego (1457-1504) z dynastii Muszatowiczów. Piotr Raresz wzorem swych poprzedników dążył do sformowania tzw. Wielkiej Mołdawii. W tym też celu rozpoczął serię wojen z sąsiadami. Jedną z nich wypowiedział królowi Zygmuntowi I Staremu, atakując Pokucie.

Armia mołdawska pojawiła się na Pokuciu pod koniec 1530 roku. Poczynała ona sobie wówczas całkiem swobodnie. Bez większego problemu zajęła większość zaatakowanych ośrodków. Przed wojskami Piotra Raresza bramy zamknęła jedynie warownia w Gwoźdźcu, której obrońcy dzielnie bronili każdego odcinka murów.

Zygmunt I Stary, dowiedziawszy się o aktywności militarnej Piotra Raresza, wysłał na Pokucie hetmana polnego koronnego Jana Koła z Dalejowa z zadaniem powstrzymania pochodu hospodara. Hetman jednak nie podołał tej misji i jakby tego było jeszcze mało, poniósł sromotną klęskę w bitwie pod Chocimiem (31 grudnia 1530).

Jan Amor Tarnowski – genialny wódz i jego strategia walki

Wspomniana wyżej porażka była jak kubeł zimnej wody na Polaków, którzy postanowili przejść do zdecydowanej ofensywy i wyprzeć Mołdawian z Pokucia. Jej wykonanie powierzyli utalentowanemu wodzowi – hetmanowi wielkiemu koronnemu Janowi Tarnowskiemu.

Jan Amor Tarnowski urodził się w 1488 roku w Tarnowie. Jego dziadkiem był słynny rycerz Zawisza Czarny. Otrzymał solidne wykształcenie. Najpierw wychowywał się na dworze kardynała Fryderyka Jagiellończyka, a następnie królów Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta Starego.

Jan Tarnowski brał udział w wielu wojnach i bitwach. Jako rotmistrz zaciężnej chorągwi jazdy uczestniczył w wojnie litewsko-moskiewskiej z 1507-1508 roku. W 1514 roku, przewodząc hufcowi ochotniczemu, nieźle spisał się w starciu pod Orszą (1514). Historycy wojskowości wskazują na odegranie znaczącej roli Jana Tarnowskiego także w ostatniej wojnie polsko-krzyżackiej (1519-1521) oraz w wojnach z Turcją (1521 i 1524).

Jan Amor Tarnowski zapisał się złotymi zgłoskami w historii naszego kraju jako reformator armii. Wprowadził kodeks dyscypliny wojskowej, sądy wojskowe oraz instytucję kapelanów wojskowych. Dzięki jego inicjatywie powołano do życia korpus saperów, służbę sztabu generalnego i szpitale wojskowe.

Przemieszczanie się armii polskiej Jan Amor Tarnowski oparł na taborach, które służyły również do biernej obrony. Za sprawą hetmana tabory wykorzystywano także jako element taktycznego ataku.

Do perfekcji Jan Tarnowski doprowadził posługiwanie się szykiem bojowym zwanym „starym urządzeniem polskim” („verum institutio Polonorum”). Był to specjalny szyk, stworzony na potrzeby manewrowania poszczególnymi jednostkami jazdy na polu bitwy. Centrum tego szyku tworzyła jazda ciężkozbrojna, składająca się z hufców: „czelnego” (przedniego) i „walnego” (tylnego). Na skrzydłach występowała z kolei jazda lekka, tzw. hufce „posiłkowe”. W omawianym szyku decydujące uderzenie należało do hufca „walnego”, który przystępował do walki po wcześniejszym wkroczeniu na plac boju hufców „czelnego” i „posiłkowych”. A może zainteresuje cię także ten artykuł o panowaniu Zygmunta Starego?

Bitwa pod Obertynem – przebieg i strategia

Siły stron konfliktu

Jan Amor Tarnowski podczas bitwy pod Obertynem miał do dyspozycji prawie 6-tysięczną armię. W jej skład wchodziło 4500 jazdy (podzielonej na 24 chorągwie i jeden oddział strażniczy) oraz ponad 1100 piechoty. Dodatkowo hetman wielki koronny miał przy sobie 12 dział, obsługiwanych przez dobrze przeszkolonych kanonierów.

Armia mołdawska była zdecydowanie liczniejsza od polskiej. Piotr Raresz zdołał zgromadzić około 17 000 jazdy oraz niewielką ilość piechoty, pomagającej przy obsłudze 50 dział (30 polowych i 20 oblężniczych).

Początek wojny

Jan Tarnowski swoje siły zgromadził w miejscowości Rohatyn. Na początku sierpnia 1531 roku przekroczył granicę z Pokuciem, a następnie skierował się w kierunku Gwoźdźca, obleganego przez kilkutysięczny oddział Mołdawian.

19 sierpnia Piotr Raresz postanowił zetrzeć się z armią Tarnowskiego. Ze starcia tego zwycięsko wyszli Polacy, którzy po krótkim odpoczynku wyruszyli w stronę granicy. Hospodar mołdawski był jednak nieugięty i chcąc zrewanżować się za doznaną wcześniej klęskę, postanowił ścigać nieprzyjaciół.

Tarnowski po otrzymaniu od zwiadowców wiadomości o nadciąganiu Mołdawian, nakazał zatoczyć tabor na jednym ze wzgórz w miejscowości Obertyn. Ustawiono wozy w kształcie czworokąta, które spięto łańcuchami. Do obozu można było dostać się jedynie przez dwie silnie strzeżone bramy.

Wewnątrz taboru przy wozach znajdowała się piechota, jazda zaś broniła dostępu do dwóch bram. Artylerię umieszczono w południowo-wschodnim rogu taboru, gdzie spodziewano się głównego uderzenia wroga. Północno-wschodni bok taboru ochraniał las. Z kolei środek taboru był pusty. Rozłożono tu jedynie namiot hetmana, stanowiący swoiste centrum dowodzenia dla polskiego wojska.

I faza bitwy

Piotr Raresz pojawił się w pobliżu polskiego taboru nad ranem 22 sierpnia 1531 roku. Na widok nadciągającej armii mołdawskiej część polskiego dowództwa ogarnęła panika. Zaproponowano nawet Janowi Tarnowskiemu, by wycofał się spod Obertyna. Hetman jednak nie skorzystał z tej możliwości i nic nie wskazuje na to, by w ogóle brał ją pod rozwagę.

Bitwa pod Obertynem rozpoczęła się od wymiany ognia artyleryjskiego między zwaśnionymi stronami. W ciągu kilku godzin nieustannego bombardowania pozycji polskich przez Mołdawian straty wśród bohatersko broniących się Polaków były duże. Nie złamało to jednak ich morale, nad którym czuwał przez cały czas Jan Tarnowski, mobilizując szeregowych żołnierzy do wytrwania na posterunkach.

Podczas tej fazy starcia wojska polskie tylko raz wyszły z taboru. Uczyniły to tylko w celu odparcia wroga, który postanowił zaskoczyć je od strony lasu. Pomysł był dobry, lecz jego wykonanie znacznie gorsze. Przeciwko nieprzyjacielowi hetman rzucił ponad 800 piechurów, którzy zmusili Mołdawian do odwrotu.

II faza bitwy

W końcu do ataku przystąpił sam Jan Tarnowski. Najpierw do boju wysłał przez tylną bramę hufiec walny, na którego przedzie podążali kopijnicy. Za nimi w kolejnym rzucie galopowała husaria, podówczas słabo uzbrojona, ale za to bardzo zwrotna. Pomimo trzech szarż, polskiej jeździe nie udało się złamać szyków znacznie liczniejszej jazdy przeciwnika.

Jedynym pozytywnym skutkiem dla strony polskiej na tym etapie zmagań było związanie poważnych sił hospodara mołdawskiego, przeciwko któremu Jan Tarnowski wysłał teraz przez przednią bramę hufiec czelny i wspomagające go hufce posiłkowe. Był to – jak się później okazało – przełomowy moment bitwy, ostatecznie z kretesem przegranej przez Piotra Raresza. Hospodar musiał pogodzić się z utratą swojej jazdy i artylerii. Około godziny drugiej po południu bitwa była skończona.

Skutki zwycięskiej bitwy

W trakcie pięciogodzinnego starcia straty Mołdawian wyniosły prawie 8000 zabitych, co stanowiło połowę stanu ich armii. Do niewoli polskiej trafiło natomiast około tysiąca ludzi, w tym wielu dworzan i znaczących bojarów. Sam hospodar uszedł ledwo wówczas z życiem. W ręce zwycięzców dostał się cały obóz mołdawski i 53 armaty.

W świetle niektórych źródeł straty polskie były nieznaczne i wynosiły jedynie 256 zabitych. Historycy sądzą, iż podana liczba jest co najmniej dwukrotnie zaniżona. Nie podlega natomiast wątpliwości to, iż pod Obertynem wielu Polaków zostało rannych.