Czy dzisiejszy Kalisz to starożytna Calisia? Podejmujemy próbę rozwikłania zagadki

Skąd się wzięła starożytna Calisia?

Dowody na istnienie osady

W II wieku n. e. astronom, matematyk i geograf aleksandryjski – Klaudiusz Ptolemeusz stworzył kompendium wiedzy o znanym mu świecie, dostępne dziś pod nazwą „Geografia”. To właśnie tutaj są zawarte informacje o Calisii (inna pisownia: Kalisia), które przyciągnęły uwagę polskich historyków. Według Ptolemeusza znajdowała się ona mniej więcej na terenie, który można kojarzyć z dzisiejszą Wielkopolską. Dlatego przez długi czas panował pogląd, że opisana w „Geografii” osada jest tożsama ze współczesnym Kaliszem. (Kolendo J., 2010: s. 77)

Ptolemeusz korzystał ze starszych źródeł dostępnych w jego czasach. Sam udoskonalił nieco sposób tworzenia map, ale informacje o miejscach tak odległych czerpał z cudzych dzieł. Jego zadaniem była kompilacja dostępnej wiedzy.

Dla starożytnego świata tak jak dziś przewodniki, mapy i atlasy były ciekawostką, ale też ważnym narzędziem. Znaczenie miały te miejsca, które były szczególnie prestiżowe i interesujące (np. dlatego popularne były przewodniki po cudach świata) lub znajdowały się na szlakach handlowych. Calisia raczej nie należała do tej pierwszej grupy. Została umieszczona na mapie jako jeden z punktów przecinających szlak bursztynowy.

Położenie i dodatkowe informacje

Według „Geografii” Ptolemeusza osada była położona na szerokości geograficznej 52°50′. Wpisując w GPSie te liczby wylądujemy mniej więcej w połowie drogi między Poznaniem a Bydgoszczą. Biorąc pod uwagę słabą znajomość tych terenów w II w n. e., inny system mierzenia siatki geograficznej przez autora, błędy przepisujących dzieło i inne czynniki jest to dość precyzyjny wynik.

Niestety nie zachowały się żadne inne dowody pisane z tego samego czasu na istnienie osady. W dokumentach średniowiecznych pojawia się Kalisz jako ważny ośrodek władzy królewskiej. Jan Długosz w swojej kronice (XV wiek) po raz pierwszy nazywa go „najstarszym miastem Polski”, powołując się właśnie na „Geografię” Ptolemeusza. (Kolendo J.: s. 77) Te dowody nie są jednak wystarczające, żeby stwierdzić, jak mogło być w rzeczywistości.

Współczesny historyk musi poprzeć swoje rozważania świadectwem z badań terenowych i zarysem szerszego kontekstu. Zastanówmy się więc najpierw czy prawdopodobne jest istnienie starożytnej osady w miejscu dzisiejszego Kalisza.

Osada Słowian w dzisiejszej Wielkopolsce – prawdopodobieństwo istnienia

Szlak bursztynowy

O rzymskim bursztynowym szlaku wiemy dużo dzięki autorom takim jak Tacyt i wspomniany wcześniej Ptolemeusz. W swoim dziele „Annales” Tacyt przywołuje informacje o wyprawie kupców do stolicy Markomanów (żyjących na północ od Dunaju, prawdopodobnie na terenie dzisiejszych Czech). Opisuje też wyprawę ekwity rzymskiego nad sam Bałtyk. (Wielowiejski J., 1980: s. 16) Ptolemeusz wymienia również nazwy miejscowości, które zostały przekazane przez kupców udających się na północ.

Problem z ustaleniem dokładnych tras szlaku bursztynowego na północ od Dunaju wynika z braku infrastruktury rzymskiej na tym terenie. Wszędzie tam, gdzie sięgała władza Rzymian możemy potwierdzić szlak handlowy patrząc na inskrypcje na kamieniach milowych czy istniejące do dziś drogi. Handel, który odbywał się z ludami mieszkającymi dalej na północ jest udokumentowany tylko sporadycznie. (Wielowiejski J.: s. 17-18) Wiemy na pewno, że handlowano z Estami (późniejszymi Prusami) znad wschodniej części Bałtyku oraz z Wieletami na zachodzie. Czasami bursztyn był kupowany bezpośrednio, czasem pośrednikami były ludy mieszkające bliżej rzymskich limes, jak wspomniani Markomani.

Znaleziska archeologiczne

Głównym dowodem archeologicznym na istnienie szlaku handlowego na północ od Dunaju są składy samego bursztynu, zwłaszcza nieobrobionych brył. Istnieją znaleziska archeologiczne na terenie Polski, w tym kilka w Polsce zachodniej i co najmniej jedno w okolicach współczesnego miasta Kalisz, dokładniej na terenie dzisiejszego Opatowa. (Wielowiejski J.: s. 19) 

Nie bez znaczenia jest też ustalenie czy na wskazanym terenie istniał ośrodek, który mógłby być starożytną Calisią. Wszak znaczenie tej miejscowości położonej na szlaku handlowym było na tyle duże, że znalazła się w dokumentach.

Szukając znalezisk archeologicznych, odpowiadających obszarowi dzisiejszej Wielkopolski w badanym okresie, musimy przyjrzeć się kulturze przeworskiej. Nie czas tu i miejsce na rozważania o etnicznym powiązaniu tej kultury. Teorie są różne – niektórzy twierdzą, że obszar między Odrą i Bugiem był rdzennie słowiański, inni kojarzą kulturę z germańskimi Wandalami lub z Celtami. (por. Michałowski A., Kot-Legieć K., 2019: s. 21-35) My skupimy się na znaleziskach archeologicznych potwierdzających istnienie osad i handlu z Rzymem.

Kultura przeworska jest jedną z lepiej zbadanych i opisanych kultur archeologicznych na terenie Polski. Jej zasięg obejmował tzw. Niż Polski, w środkowym pasie między Odrą a Wisłą. Istniała dość stabilnie przez 700 lat (II w p.n.e.-V w. n.e.). (Michałowski A., Kot-Legieć K.: s. 22)

Na podstawie dowodów archeologicznych można śmiało stwierdzić, że kultura przeworska znacząco wpłynęła na dzieje północnej części Europy. Rozwijała się w oparciu o kontakty z Imperium Romanum i uległa rozkładowi po jego upadku. Mimo to znajdujemy już starsze dowody na to, że na Nizinie Polskiej kwitła kultura nie ustępująca „barbarzyńcom” z innych części Europy. Na terenie powiatu kaliskiego, a także na obszarach między Łodzią, Kaliszem i Wrocławiem dokonano wielu odkryć. Świadczą one o osadnictwie i coraz bardziej różnicującym się społeczeństwie kultury przeworskiej. Obok znalezisk brył bursztynu są to mennice i warsztaty, a także osady i cmentarzyska. Charakterystyczne są precyzyjne wyroby żelazne np. klamry do pasów, nożyki, narzędzia toaletowe (nożyce, brzytwy) i kowalskie. Mamy więc do czynienia z wysoko rozwiniętą i zamożną kulturą.

Te odkrycia świadczą o tym, że osada o nazwie Calisia, położona na tym obszarze jest prawdopodobna.