Demokracja – początki, definicja, formy, teorie, rozwój, znaczenie

Definicja demokracji. Czym ona tak naprawdę jest?

W chwili obecnej nie istnieje powszechnie akceptowalna definicja słowa „demokracja”. Samo pojęcie demokracji powstało na bazie greckich słów „demos” („lud”) oraz „kratos” (władza”). W najprostszym więc tłumaczeniu demokracja to „władza ludu”, „rządy ludu”. W taki sposób pojęcie to definiował m.in. prezydent USA Abraham Lincoln.

W przywołanej definicji sporny jest termin „lud”. Może on bowiem oznaczać: ogół ludzi; bardzo dużą, znaczną część; klasy niższe, nierozdzielny byt, organiczną całość; ci, którzy mają absolutną większość; ograniczoną całość, gdzie prawa większości są ograniczone przez mniejszość; wreszcie – masa, motłoch.

W starożytności demokracja oznaczała ustrój polityczny, jaki funkcjonował w niektórych miastach-państwach (np. Atenach), w opozycji do monarchii (rządy jednej osoby) czy oligarchii (rządy nielicznych). Współczesna demokracja, co ciekawe, zawiera zarówno elementy monarchii, jak i oligarchii.

Część teoretyków demokracji uważa, iż jej konstytutywną cechą jest zdolność jednostki do pełnego uczestnictwa w życiu danej społeczności. Pod koniec 1966 roku podczas konferencji ONZ w Nowym Jorku uznano, iż w ramach demokracji każdy obywatel ma prawo do: „a) uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli; b) korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w rzetelnych wyborach, przeprowadzanych okresowo, opartych na głosowaniu powszechnym, równym i tajnym, gwarantujących wyborcom swobodne wyrażenie woli; c) dostępu do służby publicznej w swoim kraju na ogólnych zasadach równości”.

Pochodzenie, historia i rozwój demokracji

Za ojczyznę demokracji uważa się starożytną Grecję, a mówiąc konkretniej Ateny. Władzę sprawował tutaj lud, a prawa polityczne posiadali mężczyźni powyżej 18. roku życia, zamieszkujący polis. Z obywatelstwa byli wykluczeni niewolnicy, cudzoziemcy oraz kobiety. W sumie w życiu politycznym Aten brało udział około 40 000 obywateli, którzy stanowili 10% ogólnej liczby mieszkańców Aten. Podstawowymi organami władzy w mieście były „Rada Pięciuset” oraz „Zgromadzenie Ludowe”.

Specyficzną formą demokracji w czasach starożytnych była republika rzymska. W Rzymie pełnią praw cieszyli się najbogatsi (patrycjusze), z kolei biedne warstwy ludności (plebejusze) nie miały faktycznie żadnych praw. Plebejusze, czując się pokrzywdzeni przez system, ustanowili spośród siebie trybuna ludowego, doglądającego ich spraw. Republika rzymska upadła w I w. p.n.e.

W średniowieczu pewne elementy demokracji pojawiły się w ustroju niektórych miast jako wyraz uniezależnienia się pewnych grup od możnowładztwa świeckiego i duchownego. W Polsce demokracja powstała dopiero w XV wieku wraz z wykształceniem się stanu szlacheckiego. Szlachta gromadziła się na sejmach, gdzie ustanawiała prawa obowiązujące wszystkich. Cieszyła się też rozlicznymi swobodami politycznymi i korzystała z licznych przywilejów, które nadawali im kolejni królowie z dynastii Jagiellonów.

Współczesna demokracja bierze swój początek z dwóch nowożytnych rewolucji burżuazyjnych, które to przyniosły nowe rozwiązania prawodawcze. Wskutek rewolucji angielskiej (XVII w.) na scenie politycznej pojawiły się pierwsze partie. Wzrosła też rola parlamentu, a wydatnemu ograniczeniu uległo znaczenie monarchy w państwie. Z kolei w wyniku rewolucji francuskiej (XVIII w.) uchwalono podstawowe prawa i wolności obywatela (tzw. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku).

Istotny wpływ na rozwój systemu demokratycznego miało uchwalenie w USA pierwszej na świecie konstytucji (1787), na której później bazowali prawodawcy z innych państw. Kilkadziesiąt lat później (1848) ustanowiono we Francji powszechne prawo wyborcze dla wszystkich mężczyzn. Z kolei w 1893 roku przyznano prawa wyborcze kobietom w Nowej Zelandii.

Po II wojnie światowej uchwalono „Powszechną Deklarację Praw Człowieka” (1948). Jej fundamentalny zapis głosi, iż każdy człowiek rodzi się wolny i równy. Ma prawo do życia, wolności, pracy i wypoczynku. Przysługuje mu też szereg innych uprawnień. Sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o ustrojach politycznych.

Formy i rodzaje demokracji

Politolodzy wymieniają różne rodzaje demokracji:

• demokracja bezpośrednia – to system polityczny, w którym obywatele uczestniczą (jak sama nazwa wskazuje) bezpośrednio w podejmowaniu decyzji poprzez głosowanie w formie plebiscytu czy referendum.
• demokracja pośrednia – rodzaj demokracji, w którym decyzje podejmują przedstawiciele społeczeństwa wybrani w wyborach. Przedstawiciele reprezentują cały elektorat lub dany okręg wyborczy.
• demokracja parlamentarna – ustrój polityczny, charakteryzujący się tym, iż uprawnieni do głosowania wybierają parlamentarzystów jako swoich przedstawicieli (w Polsce są to posłowie i senatorowie). Demokracja parlamentarna jest rodzajem demokracji pośredniej (przedstawicielskiej), gdzie władzę wykonawczą sprawuje rząd, podlegający kontroli wybranego przez wyborców parlamentu.
• demokracja prezydencka – to system polityczny, w którym istnieje wyraźne rozróżnienie między władzą wykonawczą a ustawodawczą. Władzę wykonawczą sprawuje wybrany przez społeczeństwo prezydent, pełniący jednocześnie obowiązki szefa rządu oraz głowy państwa.
• demokracja mieszana (hybrydowa) – to forma demokracji, łącząca elementy demokracji bezpośredniej i pośredniej. System ten jest obecnie popularny m.in. w Szwajcarii.

Teorie demokratyczne

Teorie demokratyczne formułują istotę demokracji oraz jej wzorcową formę, do której powinno się dążyć. W IV w. p.n.e. Arystoteles wyróżniał kilka rodzajów ustrojów, przy czym demokrację uznawał za najdoskonalszy z nich.

Obecnie wyróżnia się trzy najważniejsze teorie demokracji: agregatywna, deliberatywna i radykalna. Pierwsza z wymienionych teorii sprowadza się do założenia, iż istotą demokracji jest rozpoznanie preferencji obywateli co do tego, jaki rodzaj polityki powinien obowiązywać w danym społeczeństwie.

Teoria deliberatywna zakłada, iż podstawowym założeniem demokracji jest deliberacja, a więc rozważanie i konfrontowanie ze sobą różnych stanowisk i poglądów, co umożliwia rozwiązanie określonych konfliktów. Z kolei demokracja radykalna wskazuje na hierarchiczne i opresyjne relacje władzy, występujące w społeczeństwie. Teoretycy podkreślają, iż demokracja w wydaniu radykalnym powinna za wszelką cenę uczynić te relacje widocznymi i doprowadzić do ich przekształcenia.