Hetman Jan Zamoyski – życiorys, polityka, twórczość, ciekawostki

Hetman Jan Zamoyski – życiorys

Hetman Jan Zamoyski – biografia pierwszych lat życia

Przyszły kanclerz i hetman wielki koronny, Jan Sariusz Zamoyski herbu Jelita przyszedł na świat 19 marca 1542 r. w Skokówce – niewielkiej wsi na granicy z Zamością. Ród Zamoyskich wywodził się z Wielkopolski, jednak – jak wskazują informacje źródłowe – przodek kanclerza w XV w. osiadł w ziemi chełmskiej.

Założyciel miasta Zamość za rodziców miał Stanisława, pełniącego funkcję kasztelana chełmskiego i Annę z Herburtów. Matka Jana Zamoyskiego po pierwszym mężu nosiła nazwisko Lipska i była spokrewniona z Zofią Lipską, żoną Stanisława Żółkiewskiego, których synem był przyszły hetman Stanisław Żółkiewski. W ten sposób powiązały się ze sobą życiorys Jana Zamoyskiego i biografia Stanisława Żółkiewskiego. Żółkiewski był podopiecznym Zamoyskiego i jego następcą na stanowisku hetmana wielkiego koronnego.

O Janie Zamoyskim jako dziecku nie wiadomo wiele. Jego rodzina nie należała jeszcze wówczas do tak znanych i poważanych, by tworzona była na bieżąco jej biografia. Dostępne informacje mówią o wczesnej śmierci jego matki. Ojciec oddał chłopca do szkoły w Krasnym Stawie, ponieważ rozumiał potrzebę posiadania dobrego wykształcenia, mimo że sam nie miał takich możliwości. Szkoła, w której uczył się przyszły kanclerz, umożliwiła mu podjęcie studiów zagranicznych.

Hetman Jan Zamoyski – życiorys europejski i powrót do ojczyzny

O Janie Zamoyskim, jego inteligencji, samodzielności i ambicjach najlepiej powie fakt, że mając 15 lat, wyruszył w podróż po Europie. Były to czasy, kiedy biografia każdego szanującego się szlachcica zawierała taki właśnie epizod i przyszły kanclerz nie był tu wyjątkiem.

Studiował w Paryżu, w Kolegium Królewskim, i Strasburgu, pod okiem Jana Sturma. Dążąc do osiągnięcia konkretnej wiedzy, jako kolejny kierunek swoich podróży obrał Padwę, której uniwersytet wykształcił m.in. Mikołaja Kopernika, Jana Kochanowskiego, czy Marcina Kromera. Tam młodzieniec przyswajał sobie kolejne informacje na temat ukochanego antyku, zapoczątkował swoje dokonania w zakresie twórczości literackiej, a także pełnił przez rok urząd rektora.

Osiągnięcia młodego szlachcica przypadły Włochom do gustu. Tak bardzo, że 23-latek do kraju wracał wyposażony w list polecający jego osobę królowi Zygmuntowi Augustowi. Król jeszcze w 1565 r., czyli wkrótce po jego powrocie, zaproponował mu stanowisko sekretarza królewskiego. W ten sposób rozpoczęły się kolejne osiągnięcia polityczne Zamoyskiego, które uczyniły z niego jednego z najpotężniejszych ludzi w państwie. Wkrótce otrzymał zadanie uporządkowania archiwum koronnego, za wykonanie którego otrzymał wieś Witkowo koło Gniezna i starostwo zamechskie. W spadku po ojcu przejął starostwo bełskie, do niemałego już majątku w krótkim czasie dołączył posag żony – Anny Ossolińskiej. Pani Zamoyska zmarła jednak w 1572 r.

Hetman Jan Zamoyski – polityka

Hetman Jan Zamoyski – dokonania za pierwszych władców elekcyjnych

7 lipca 1572 r. zmarł, nie pozostawiając męskich potomków, ostatni władca z dynastii Jagiellonów – Zygmunt II August. By nie doszło do bitwy między zwalczającymi się stronnictwami, należało jak najszybciej znaleźć rozwiązanie, które zadowoli jak największą liczbę osób. Wówczas w Janie Zamoyskim rozwinęły się w pełni zdolności oratoryjne, które niejednokrotnie w przyszłości wykorzystywał. Opowiedział się za elekcją viritim i przekonywał do niej przedstawicieli szlachty całego kraju.

Podczas elekcji działał jako przeciwnik niemieckich Habsburgów. Informacje historyczne, które nie były dla niego tajemnicą, nie pozostawiały złudzeń co do procesu przeprowadzania przez tę dynastię procesu germanizacji. Ostatecznie w maju 1573 r. pierwszym królem elekcyjnym Rzeczpospolitej Obojga Narodów został Henryk Walezy. Jan Zamoyski był członkiem delegacji, która udała się do Paryża obwieścić swój wybór księciu francuskiemu. Ostatecznie panowanie Walezjusza w Polsce okazało się być bardzo krótkie – kiedy dotarły do niego informacje o śmierci brata, uciekł do Francji przejąć tamtejszy tron.

W Polsce przeprowadzono kolejną elekcję. Powoli rosnący w siłę szlachcic ponownie przeciwstawiał się kandydaturze habsburskiej. Zaproponował kandydaturę Anny Jagiellonki na króla oraz jej małżeństwo ze Stefanem Batorym. Doprowadził do osiągnięcia w tej kwestii jednomyślności. Lata panowania Stefana Batorego oznaczały wzrost potęgi Zamoyskiego – jego życiorys uzupełniały kolejne nominacje i nadania. Już od 1576 r. pełnił urząd podkanclerzego koronnego, stawał się powoli zwolennikiem silnej władzy królewskiej. Dwa lata później występował już jako kanclerz koronny.

W trakcie wojny z Rosją Jan Zamoyski pierwszy raz miał okazję dowodzić własnymi oddziałami. Szczególnie znaczące były dla niego bitwy pod Wieliżem, Wielkimi Łukami i Pskowem. Król jeszcze w trakcie kampanii docenił osiągnięcia kanclerza i nadał mu tytuł hetmana wielkiego koronnego. Jeśli szukasz więcej informacji, sprawdź także ten artykuł o Janie Zamoyskim.

Hetman Jan Zamoyski – kanclerz i król Zygmunt III Waza

Po nagłej śmierci Stefana Batorego pod koniec 1586 r. konieczny był ponowny wybór króla. Zamoyski piastował już wówczas najważniejsze stanowiska w państwie i nie miał już więcej godności do osiągnięcia. Ponownie starał się przeforsować kandydata, który nie będzie Habsburgiem. Za namową Anny Jagiellonki zdecydował się poprzeć Zygmunta Wazę – jej siostrzeńca.

Po dokonaniu podwójnej elekcji Zamoyski stanął na czele wojsk Rzeczpospolitej, nie chcąc doprowadzić do osiągnięcia przez cesarza korony polskiej. W bitwie pod Byczyną pojmał cesarza i zagwarantował Zygmuntowi spokojne rozpoczęcie panowania. Liczył, że młody i niedoświadczony monarcha będzie słuchał jego rad, jednak czekało go rozczarowanie – wszystkie informacje, jakie posiadał o Wazie, mówiły o gorliwym katoliku, wykształconym i milczącym. Jednak ambicje i upór króla były czymś, czego się nie spodziewał.

Hetman jawnie występował przeciwko królowi, godząc w jego autorytet. Doszło nawet do tego, że zagroził monarsze detronizacją, co zarówno przez Zygmunta, jak i przez szlachtę zostało uznane za przekroczenie granicy, Zamoyskiego odsunięto od dworu. Wkrótce jednak miał okazję pierwszy raz prowadzić wojska przeciwko tatarom. Wyprawa nie przyniosła zadowalających wyników, a Zamoyski stał się obiektem aktywnych ataków ze strony szlachty. Hetman zrewanżował się już w następnym roku, wspierając hospodarów wołoskich i rozszerzając wpływy Rzeczpospolitej po Dunaj.

W 1600 r. wybuchła polsko-szwedzka wojna o Inflanty. Była to ostatnia kampania dowodzona przez Zamoyskiego. Po dwóch latach działań zrzekł się dowództwa i wrócił do kraju, jego miejsce zajął Jan Karol Chodkiewicz.

Hetman Jan Zamoyski zmarł nagle 3 czerwca 1605 r. Przyczyną śmierci był atak apopleksji. Spoczął w Zamościu. Życzył sobie, żeby na jego płycie nagrobnej widniały słowa: „Tu leży Jan Zamoyski, który wiele wycierpiał dla ojczyzny jeszcze więcej od ojczyzny”.

Hetman Jan Zamoyski – twórczość i ciekawostki

Hetman Jan Zamoyski – dokonania literackie

Co wiemy o Janie Zamoyskim jako o twórcy? Pierwsze dzieło – O senacie rzymskim ksiąg dwie – napisał podczas studiów w Padwie. Tytuł został wydany drukiem w 1563 r. Uważa się go także za autora Mowy do króla Henryka Walezjusza – odezwy do pierwszego króla elekta opisującej system rządów w Rzeczpospolitej.

W swoich tekstach, jak i podczas licznych negocjacji wykorzystywał m.in. wiedzę zdobytą podczas porządkowania archiwum koronnego. Zachowały się do dzisiaj chociażby jego mowy sejmowe. Ciekawe z kolei jest, że Mowy przeciwko Krzysztofowi Zborowskiemu wydał pod nazwiskiem Andrzeja Rzeczyckiego.

Znaczną część jego spuścizny literackiej stanowią także listy. Adresatem ich byli polscy królowie, cesarz Maksymilian Habsburg, jego podopieczny – przyszły hetman Stanisław Żółkiewski, czy hetman Jan Karol Chodkiewicz. Korespondował także ze swoimi wykładowcami i innymi znanymi uczonymi. Archiwum Jana Zamoyskiego stanowi ogromne źródło epistolografii polskiej.