Hetman Stanisław Żółkiewski – pochodzenie i życiorys Stanisława Żółkiewskiego

Życiorys Stanisława Żółkiewskiego – pochodzenie i rodzina hetmana

Pierwsze informacje o rodzie Żółkiewskich herbu Lubicz pochodzą z początku XV w. Źródła wspominają o licznych przedstawicielach tej rodziny w służbie królewskiej. Wszyscy deklarowali pochodzenie z Żółkwi – wsi w ziemi chełmskiej, obecnie mieście leżącym na Ukrainie.

Stanisław Żółkiewski urodził się w 1547 r. w podlwowskiej wsi Turynka. Jego ojcem był Stanisław Żółkiewski – wojewoda bełzki, a matką Zofia Lipska. Po śmierci Zofii (po roku 1570), ojciec powtórnie ożenił się ze znacznie młodszą Anną Sokołówną. Najmłodszy Stanisław miał dwoje starszego rodzeństwa – brata Mikołaja i siostrę Annę. Z drugiego związku ojca nie było kolejnych dzieci. Jego rodzina była blisko spokrewniona z rodem Zamoyskich, dzięki którym między innymi otrzymywała kolejne awanse, a sam przyszły hetman został wzięty „na wychowanie” przez swojego poprzednika na stanowisku – hetmana Jana Zamoyskiego.

Sam Stanisław własną rodzinę założył dość późno. Mając już ponad 40 lat, w 1589 r. ożenił się z Reginą Herbutówną. Doczekał się z nią trojga dzieci:

  • Jana, rannego i wziętego do niewoli w bitwie pod Cecorą, następnie wykupionego przez matkę, zmarłego w 1623 r.;
  • Katarzynę, żonę Stanisława Koniecpolskiego, który zajął jego miejsce na stanowisku hetmana wielkiego koronnego;
  • Zofię, żonę Jana Daniłowicza, matkę Zofii Teofili, a przez nią babkę przyszłego króla – Jana III Sobieskiego.

Życiorys Stanisława Żółkiewskiego – edukacja i kariera Stanisława

W życiorysie Stanisława Żółkiewskiego istotną rolę pełniła edukacja. Początkowo kształcił się w domu, do którego sprowadzono specjalnie w tym celu prywatnych nauczycieli. Następnie wysłany został do Kolegium Jezuickiego we Lwowie, gdzie zainteresował się kulturą starożytną, dziełami poświęconymi wojskowości, a także literaturą polską.

Taką edukację kontynuowano zazwyczaj na studiach zagranicznych. Jednak inaczej było w przypadku Żółkiewskiego – kształcenie oficjalne zakończył właśnie na lwowskim kolegium. Zdobyta tam wiedza oraz zamiłowanie do lektury i samodzielnej nauki uczyniły z niego w przyszłości jednego z najbardziej wykształconych obywateli kraju. Poziom jego wiedzy doskonale przedstawiają jego liczne listy, pamiętniki i wspomnienia. Jednocześnie dość konserwatywna postawa utrwalała go w zbędności kształcenia zagranicznego – syna polecał kształcić w kraju.

Krewnym Stanisława Żółkiewskiego był przyszły hetman wielki koronny Jan Zamoyski. Dzięki opiece sławnego krewnego – pod którą znajdował się od 1566 r. - Stanisław mógł odbyć kilka wartościowych podróży po Europie. Jedną z ważniejszych była podróż do Paryża w poselstwie oficjalnie zawiadamiającym Henryka Walezego o obraniu go na tron Polski i Litwy jako pierwszego króla elekcyjnego. Przebywał również przez pewien czas na dworze cesarza Maksymiliana II Habsburga.

Wraz z kolejnymi sukcesami spływały na Stanisława Żółkiewskiego kolejne nadania i tytuły. Pełnił funkcje starosty: kałuskiego, kamionackiego, hrubieszowskiego, rohatyńskiego, międzyrzeckiego, barskiego i jaworskiego. Był również wojewodą kijowskim i kasztelanem lwowskim. Pełnił również godności sekretarza królewskiego i kanclerza wielkiego koronnego, a przez 30 lat był hetmanem polnym koronnym. Sprawdź także ten artykuł na temat Hetmana Wielkiego Koronnego.

Hetman Stanisław Żółkiewski – wojskowy i pisarz

Kariera wojskowa Stanisława Żółkiewskiego

Po odbyciu podróży po Europie wrócił do kraju, w którym już obierano drugiego króla elekcyjnego. Ostatecznie został nim Stefan Batory. Stanisław Żółkiewski rozpoczął wówczas służbę pod dowództwem Jana Zamoyskiego. Pierwsza kampania w 1575 r., przeciwko Turkom, zakończyła się niepowodzeniem. W paru kolejnych latach pojawiał się pod Gdańskiem i w Moskwie. Słynny protektor Żółkiewskiego już wkrótce pozwolił mu na prowadzenie własnej chorągwi.

Hetman Stefan Żółkiewski oraz jego historia, czyli najważniejsze daty, wydarzenia, pochodzenie oraz życiorys
Śmierć Stanisława Żółkiewskiego pod Cecorą. Ponad 70-letni hetman zginął w wyniku odniesionych ran, w trakcie odwrotu wojsk polskich - fot. domena publiczna

Po śmierci Stefana Batorego poparł wybór Zygmunta Wazy na tron Rzeczpospolitej. Bronił Krakowa przed cesarzem Maksymilianem, a w bitwie pod Byczyną zdobył cesarski sztandar. Pod koniec XVI w., w trakcie tłumienia powstania Nalewajki pod jego opieką karierę wojskową rozpoczynał przyszły hetman Jan Karol Chodkiewicz.

Od 1601 r. walczył w Inflantach przeciwko Szwecji. Praktycznie zastępował tam starzejącego się Zamoyskiego. Wkrótce powrócił z armią na południowo-wschodnią granicę, gdzie ponownie wymagana była jego interwencja przeciw Turkom. W trakcie rokoszu Zebrzydowskiego opowiedział się zdecydowanie po stronie króla, pomimo pokrewieństwa, jakie panowało między przywódcami rokoszu, a jego żoną.

W 1609 r. został zaangażowany w „dymitriady”. Rok później zasłynął jako dowódca wojsk pod Kłuszynem – prowadząc niespełna 3-tysięczną armię, pokonał 10-krotnie liczniejsze oddziały rosyjskie. Udało mu się na dwa lata zająć Moskwę, gdzie zgodził się na osadzenie na tronie carskim syna Zygmunta III – królewicza Władysława.

W 1618 r. otrzymał godność hetmana wielkiego koronnego. Wkrótce, po niepowodzeniach, znalazł się w ogniu krytyki. Dlatego też zdecydował się poprowadzić wyprawę przeciwko Mołdawii, która zakończyła się dla niego klęską pod Cecorą. 7 października 1620 r. podczas odwrotu zmarł w wyniku odniesionych ran. Jego głowa została oddzielona od ciała i odesłana jako dar dla sułtana. Ciało pochowano w rodzinnej Żółkwi.

Twórczość Stanisława Żółkiewskiego

W swojej twórczości, czy to prywatnych listach, czy we wspomnieniach i pozostałych dziełach, pozostawił wyraźny ślad zamiłowania do kultury starożytnej. Język pism Stanisława Żółkiewskiego jest poprawny, świadczy o zdobytej wiedzy hetmana, który nawet w obozie poświęcał czas lekturom. Imponująca jest liczba tekstów jego autorstwa.

Do najważniejszych pism autorstwa Stanisława Żółkiewskiego należą:

  • Początek i progres wojny moskiewskiej,
  • Z swazoriej Seneki filozofa i innych niektórych autorów zebrał żołnierz jeden w obozie pod Tatarzyszczami, z mężnych przykładów pobudkę do cnoty,
  • listy (m.in. do Jana Zamoyskiego, króla Zygmunta III Wazy),
  • mowy i rozprawy,
  • pisma poświęcone wojskowości.

Teksty Stanisława Żółkiewskiego są ogólnodostępne – pojedynczo znajdują się w zbiorach źródeł z okresu jego życia, ich rękopisy stanowią także zasoby najpoważniejszych bibliotek i archiwów w kraju. Co ciekawe, część z jego pism była wydawana drukiem w trakcie zaborów.

Autor: Aleksandra Drążek-Szychta

Bibliografia:

  1. Kozłowski S., Stanisław Żółkiewski. Kanclerz koronny i hetman (1547 – 1620), Wydawnictwo Krakowskiego Towarzystwa Oświaty Ludowej, Kraków 1904
  2. Podhorodecki J., Sławni hetmani Rzeczypospolitej, MADA, Warszawa 2004
  3. Prochaska A., Hetman Stanisław Żółkiewski, Wydawnictwo Kasy im. J. Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki, Warszawa 1927
  4. Żółkiewski S., Początek i progres wojny moskiewskiej, Księgarnia Luxemburska, Paryż 1868; https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/1357/edition/2147/content (dostęp: 8 czerwca 2021)
ikona podziel się Przekaż dalej