I wojna północna, czyli wojna siedmioletnia – daty, strony konfliktu, przebieg

Strony konfliktu i przyczyny wybuchu wojny

Dążenia ekspansjonistyczne Moskwy

I wojna północna nie wybuchłaby, gdyby nie zapędy Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, które jeszcze w XV wieku rozpoczęło ekspansję terytorialną. Za rządów Iwana III (1462-1505) Wielkie Księstwo Moskiewskie powiększyło się o obszar Nowogrodu Wielkiego oraz księstw: twerskiego, wierchowskiego, czernichowsko-siewierskiego i część Smoleńszczyzny. Z kolei za panowania Wasyla III (1505-1533) do Moskwy przyłączono Riazań, Psków, Nowogród Siewerski oraz Smoleńsk.

Politykę podbojów kontynuował też następca Iwana, Iwan IV Groźny. Początkowo swoją uwagę zwrócił na południe, gdzie zawładnął Chanatem Kazańskim i Astrachańskim. Później zaczął łapczywym okiem spoglądać na północ. A mówiąc konkretnie, na Inflanty, które zamierzył wcielić do swego państwa wraz z tamtejszymi niezamarzającymi zimą portami.

Swoje zamiary Iwan IV Groźny rozpoczął realizować w styczniu 1558 roku, wkraczając do Inflant z potężną armią, liczącą 70-tysięcy żołnierzy. O okamgnieniu udało mu się opanować Narwę, Dorpat i Marienburg. W kolejnych tygodniach i miesiącach wojska moskiewskie zajęły kolejne terytoria.

Interesy strony polskiej i innych państw

Działania Iwana IV Groźnego nie były w interesie króla polskiego Zygmunta II Augusta, który dążył do zdobycia dla Litwy portu, co – rzecz jasna – zapewniłoby jej sporo profitów gospodarczych. Król nie chciał jednak wojować z potężną Moskwą i na razie ograniczył się do prowadzenia ograniczonych działań o charakterze politycznym.

W 1557 roku Zygmunt II August zgromadził pod Poswolem ponad 20-tysięczną armię, co zrobiło ogromne wrażenie na władającym Inflantami Zakonem Kawalerów Mieczowych. Ówczesny wielki mistrz Johann Wilhelm von Fürstenburg zdecydował się zawrzeć z polskim władcą porozumienie (tzw. traktat poswolski), skierowane przeciwko Rosji. Tak więc wojna polsko-rosyjska wisiała w powietrzu. Jej wybuch był już tylko kwestią czasu.

Rozwojem sytuacji w Inflantach były również żywo zainteresowane Dania i Szwecja. Oba te państwa nie chciały, aby usadowiły się tu wojska rosyjskie. Oznaczałoby to bowiem dalsze wzmocnienie Rosji na arenie międzynarodowej, czego szczególnie obawiały się Szwecja i Polska. Dania z kolei nie mogła pozwolić sobie na anektowanie newralgicznego terytorium przez Szwecję, z którą rywalizowała od wielu już lat o dominację w basenie Morza Bałtyckiego. Duńczycy dążyli także do zmonopolizowania handlu bałtyckiego między Zachodem a Wschodem.

Z biegiem lat wykrystalizowały się dwa obozy. W jednym z nich znajdowała się Polska i Litwa oraz Dania, w drugim zaś Rosja i Dania. Danię i Szwecję zbyt dużo dzieliło, aby mogły one ramię w ramię walczyć z żądną Inflant Rosją. W rzeczywistości było to na rękę Iwanowi Groźnemu, który skrzętnie lawirował między zwalczającymi się państwami.

Jako wytrawny polityk, Iwan z czasem zdobył też poparcie papiestwa i cesarstwa, które chciały pozyskać do walki z Turkami i zwolennikami reformacji. Dodatkowo zdołał odciągnął Tatarów od wspomagania Litwy i nawet sprawił, że oddziały tatarskie pojawiły się w Inflantach, gdzie walczyły oko w oko ze swoimi dawnymi sojusznikami. Sprawdź także ten artykuł o przyczynach i przebiegu wojny siedmioletniej.

Preludium wojny

Wobec napaści wojsk moskiewskich z 1558 roku, władze Zakonu Kawalerów Mieczowych zdecydowały się podpisać pod koniec sierpnia 1559 roku ściślejszy układ sojuszniczy z Zygmuntem II Augustem. Na mocy tego porozumienia Zygmunt jako wielki książę litewski obejmował protektorat nad Inflantami.

Dwa lata później (28 listopada 1561 roku) świeżo wybrany wielki mistrz inflancki Gothard Kettler zawarł z władcą jagiellońskim kolejne porozumienie. Przewidywało ono sekularyzację zakonu, wcielenie jego ziem do państwa polsko-litewskiego oraz uznanie Kettlera jako lennika Rzeczypospolitej z księstwa Kurlandii i Semigalii.

Postępowanie Gotharda Kettlera z dzisiejszej perspektywy jest zupełnie zrozumiałe. Był on zewsząd otoczony przez wrogów, czyhających na jego potknięcie. Jeszcze w 1560 roku na terenie Inflant pojawiła się  armia duńska, zajmując posiadłości biskupa Ozylii. Z kolei rok później (1561) Szwedzi opanowali Estonię z Rewlem (Tallinem). Jak więc z tego wynika, położenie strategiczne Kettlera było wręcz dramatyczne. Rozbiór Inflant stał się faktem.

I wojna północna (wojna siedmioletnia)

Pierwsze walki

W 1563 r. na Litwę spadło huraganowe uderzenie wojsk Iwana IV Groźnego, który z ponad 30-tysięczną armią pojawił się pod Połockiem, zdobywając ten ośrodek po krótkim oblężeniu. Wkrótce po tym wydarzeniu Polska i Dania zawarły oficjalny sojusz, zobowiązujący oba państwa do wspólnej walki z Rosją i Szwecją.

Jeszcze w tym samym 1563 roku wznowiono walki. Ponownie inicjatywę w nich miała Rosja, która zaatakowała Litwę z dwóch kierunków. Tym jednak razem Litwinom udało się zatrzymać walec nieprzyjacielski. Pod koniec stycznia 1564 roku dwaj hetmani litewscy, Mikołaj Radziwiłł Rudy oraz Grzegorz Chodkiewicz, rozbili Rosjan w bitwie pod Czaśnikami. Kilka tygodni później Rosjanie musieli również uznać wyższość obrońców w zwycięskiej dla nich bitwie pod Orszą.

W kolejnych latach inicjatywa należała do wojsk polsko-litewskich. W 1565 roku uderzyły one na Newel, Wieliż i Wielkie Łuki, doprowadzając do spustoszenia okolicznych obszarów. Rosjanie w tym okresie poważnie podupadli na duchu. Kniaź Andrzej Kurbski, bliski współpracownik cara Iwana Groźnego, zdradził go, wskazując, kto na Litwie oraz w Inflantach działa na szkodę interesów króla Zygmunta. Był to nóż w plecy dla cara, który swoją złość wyładował na swoich poddanych, których karał czasami z byle jakiego powodu.

Zmagania z lat 1567-1568

Do wznowienia zmagań między Rosjanami a siłami polsko-litewskimi doszło w 1567 roku. 20 lipca armia litewska, dowodzona przez wojewodę bracławskiego Romana Sanguszkę unicestwiła wojsko rosyjskie księcia Sieriebriannego w tzw. drugiej bitwie pod Czaśnikami.

W tym samym roku państwo Iwana IV Groźnego zostało zaatakowane przez współdziałającego z Polską chana krymskiego Dewlet Gireja. Pojawienie się hord tatarskich rozwścieczyło do czerwoności cara, który zamiast kontynuować wojnę z Zygmuntem II Augustem, musiał skoncentrować się na działaniach stricte obronnych.

W 1568 roku strona rosyjska doznała kolejnych dotkliwych ciosów. Musiała ona pogodzić się z utratą Sitna oraz Ulle na Białorusi. Spalenie Witebska przez Moskwę nie polepszyło bynajmniej położenia Iwana, który z każdym miesiącem wyraźnie słabł.

Walki na innych frontach

I wojna północna toczyła się również na innych frontach. Co ciekawe, walki te nie przyniosły rozstrzygnięcia żadnej ze stron, przyczyniając się tylko do niepotrzebnych strat w sile żywej.

W 1565 roku Szwedzi zostali wyparci z Parnawy. Z kolei rok później (1566) sprzymierzona flota duńsko-polska musiała pogodzić się z utratą 14 okrętów, które powędrowały na dno z powodu wielkiej burzy, która rozpętała się na wodach Bałtyku.

W trakcie tych zmagań król Zygmunt II August toczył poważny spór z Gdańskiem, sprzeciwiającym się działalności kaprów królewskich. Doszło nawet do tego, iż władze nadmorskiego miasta doprowadziły do ścięcia 11 kaprów, co rozwścieczyło króla, który nie mógł nawet zbadać tej sprawy, gdyż jego komisarze nie zostali w ogóle wpuszczeni do Gdańska. W późniejszym okresie animozje między Gdańskiem a królem nieco zelżały, jednak o współpracy między nimi nie mogło być mowy. Wszystko to negatywnie wpłynęło na przebieg wojny północnej na morzu, gdzie Polska nie mogła zdobyć przewagi.