I wojna polsko-turecka – data, przebieg, straty, rozejm

I wojna polsko-turecka: jej przyczyny i wybuch

W drugiej połowie XV wieku w Europie postrach siało Imperium Osmańskie, które pretendowało do podboju coraz to nowszych terytoriów. Zagrażało to interesom wielu państw, w tym Węgrom i Polsce, gdzie rządziła dynastia Jagiellonów. Ekspansja terytorialna nie była też na rękę lennikowi Polski, hospodarowi mołdawskiemu Stefanowi Wielkiemu, który za wszelką cenę dążył do uzyskania niepodległości. W tym też celu ciągle lawirował między Węgrami, Polską a Turcją.

Na początku 1475 roku Stefan Wielki, wspierany przez wojska polskie i węgierskie, pobił armię turecką w polu. Jeszcze w tym samym roku Turcja odpowiedziała, uderzając na Kaffę, genueńską kolonię na Krymie, pozostającą pod wpływami króla Kazimierza Jagiellończyka. Opanowanie Kaffy umożliwiło Osmanom podporządkowanie sobie Tatarów krymskich i stworzenie państwa, zwanego Chanatem Krymskim. Od tej pory Tatarzy byli notorycznie wykorzystywani przez Portę do organizowania wyniszczających najazdów na państwa chrześcijańskie.

W kolejnych latach ekspansja turecka nie ustępowała. W 1484 roku Imperium Osmańskie opanowało ważne czarnomorskie porty, Kilię i Białogród, należące do Mołdawii. Poczynania Turków zmusiły hospodara Stefana do złożenia królowi polskiemu długo odkładanego hołdu lennego, przez co spodziewał się uzyskania konkretnej pomocy w walce z innowiercami. W omawianym okresie Polska jednak nie dążyła do bezpośredniej konfrontacji z Osmanami, stąd wsparcie, jakie udzieliła Mołdawianom, miało raczej charakter symboliczny. Postępowanie dworu jagiellońskiego zmusiło w ostatecznym rozrachunku Stefana Wielkiego do zawarcia niekorzystnego układu z sułtanem i płacenia mu każdego roku trybutu w wysokości czterech tysięcy dukatów.

Polityka Kazimierza Jagiellończyka względem Mołdawii nie uchroniła Polski przed kolejnymi krokami zaczepnymi ze strony Porty. W 1487 roku odbyła się, dziś raczej zapomniana, bitwa pod Kopystrzyniem, podczas której królewicz Jan Olbracht pobił na głowę Tatarów, pchniętych przeciwko Polsce przez Turków. Podczas zwycięskiego starcia Jagiellonowi udało się zabić 1500 Tatarów i wziąć do niewoli wielu jeńców.

Odniesione zwycięstwo ośmieliło Polaków do wysłania do Konstantynopola w 1491 roku posła z żądaniem wycofania się Osmanów z Białogrodu i Kilii. Jak się można było tego spodziewać, sułtan ani myślał zgadzać się na ten postulat. Ostatecznie zwaśnione strony zawarły na najbliższe dwa lata rozejm. Był to pierwszy w bilateralnych stosunkach polsko-tureckich taki układ.

Przebieg feralnej wyprawy Jana Olbrachta z 1497 roku

Dla wszystkich było jasne, iż prędzej czy później wojna polsko-turecka ponownie wybuchnie. W 1494 roku nowy król Polski, Jan I Olbracht (1492-1501) zawarł kolejny rozejm z Portą Otomańską. Miał on obowiązywać przez trzy lata. Jak się później okazało, Olbracht nie zamierzał dotrzymać tego układu i rozpoczął przygotowania do walnej rozprawy z Turkami. W sumie przygotowania te zajęły mu kilka lat, co pozwoliło mu na zgromadzenie potężnej armii. W opinii historyków wojskowości mogła ona liczyć nawet 80 tysięcy ludzi, w tym około 30 tysięcy sług obozowych.

Zasadniczy trzon wojsk Jana Olbrachta stanowiły oddziały pospolitego ruszenia szlachty oraz wojsk zaciężnych. Armia polska była również posiłkowana przez 600-osobowy oddział mazowiecki oraz 400 Krzyżaków, na których czele stanął wielki mistrz Johann von Tieffen. Pierwotnie zakładano, iż polskie wojsko wesprą także Litwini i Węgrzy, jednak w ostatecznym rozrachunku nic z tego nie wyszło.

Głównym celem Jana Olbrachta było odzyskanie z rąk muzułmanów czarnomorskich portów Kilii i Białogrodu. W tym zadaniu miał polskiego króla wspomóc hospodar mołdawski Stefan, który, obawiając się, iż Polska przejmie kontrolę nad Mołdawią, w ostatnim momencie zmienił front, przerzucając się do obozu tureckiego. Kiedy więc Polacy znaleźli się w granicach hospodarstwa mołdawskiego i stanęli w obozie w Kocmaniu, posłowie Stefana oświadczyli Janowi Olbrachtowi, iż ich władca został niedawno lennikiem sułtana. W zaistniałej sytuacji król zmienił swoje plany i zamiast dalej maszerować w kierunku wybrzeża czarnomorskiego, wyruszył na Suczawę, stolicę Mołdawii.

Polskie wojska po dotarciu pod Suczawę, oblegały ją bezskutecznie przez trzy tygodnie. Pod naciskiem posłów króla węgierskiego Władysława Jagiellończyka, twierdzącego, iż hospodar mołdawski jest nadal lennikiem Węgier, Jan Olbracht zdecydował się przerwać oblężenie i powrócić do domu. Zawarto rozejm, po czym 19 października 1497 roku wojska królewskie rozpoczęły odwrót.

W trakcie odwrotu w okolicach Koźmina na Bukowinie niedaleko granic Królestwa Polskiego, Jana Olbrachta doścignęli Mołdawianie i łamiąc niedawno zawarty rozejm, zadali mu dotkliwą klęskę. Historycy szacują, iż strona polska straciła wówczas 5 tysięcy żołnierzy i około 6 tysięcy ciurów. Poza tym stracono kilka tysięcy wozów, stanowiących połowę polskiego taboru. Przed wrogiem ostała się jedynie artyleria, którą uratowano niemal w całości. Sprawdź także ten artykuł o wojnach polsko-tureckich.

Rezultat zmagań

Po zmaganiach z Mołdawianami Jan I Olbracht poważnie podupadł na zdrowiu. Przypuszczalnie dopadła go febra, którą wyleczył po kilku tygodniach kuracji. Kiedy król dotarł do Lwowa w listopadzie 1497 roku, było już praktycznie po wszystkim. Z kolei po przybyciu do Krakowa władca aktywnie uczestniczył w życiu dworskim, oddając się hulankom i rozpuście. Na całe szczęście stan ten nie trwał zbyt długo. Nad południową granicą Polski zebrały się czarne chmury i należało jak najszybciej działać, najazd turecki był bowiem tylko kwestią czasu.

Z rozkazu sułtana pasza Sylistrii Bali-bej na początku maja 1498 roku przekroczył Dniestr wraz z towarzyszącymi mu posiłkami mołdawskimi, rozpoczynając pustoszenie południowo-wschodnich ziem Korony Polskiej. Wobec działań licznej armii tureckiej, wynoszącej przynajmniej 20 tysięcy jeźdźców, Polacy nie mieli zbyt dużo do powiedzenia. Przeciwnik szedł przed siebie jak burza, docierając w okolice Przemyśla i Lwowa. Łupem innowierców padło wiele polskich ośrodków. Weszli oni w posiadanie m.in. Rohatyna, Sambora, Próchnika, Kańczugi, Przeworska, Rydymna. W źródłach odnotowano, iż Turkom udało się wziąć w jasyr aż 100 tysięcy ludzi, co jest jednak liczbą mało prawdopodobną. Nie umniejsza to jednak sukcesowi Porty, która weszła w polskie ziemie jak w masło i odeszła z nich najprawdopodobniej w ogóle nieniepokojona.

W Krakowie, kiedy dotarła tam wiadomość o napadzie tureckim, wybuchła panika. Sądzono, iż Turkom zdobyty jasyr nie wystarczy i lada moment pojawią się pod murami ówczesnej stolicy Polski. W dużym pośpiechu zaczęto ulepszać fortyfikacje Krakowa, podwyższać wały, pogłębiać fosy i budować nowe wieże. Na ten okres przypada wzniesienie słynnego Barbakanu. Do zmagań z innowiercami intensywnie przygotowywała się także szlachta po wydanych przez Jana Olbrachta wiciach.

W tym samym czasie polski król zabiegał o pomoc z zagranicy. Ułożono trakt pokojowy z Węgrami. Włączono do niego także hospodara mołdawskiego Stefana, którego potraktowano jako lennika węgierskiego. W razie wybuchu wojny z Turcją król węgierski Władysław zobowiązywał się wysłać posiłki zbrojne Polsce lub wykonać atak dywersyjny, zmuszający Turków do zaprzestania kontynuowania wojny z Polakami. Jak stąd widać, podpisany układ był niezwykle korzystny dla Jana Olbrachta, któremu udało się wreszcie nakłonić starszego brata do wspólnej walki z Osmanami.