III wojna północna, inaczej wielka wojna północna – strony, przebieg, znaczenie

Przyczyny, strony i siły konfliktu

Wielka wojna północna nie wybuchłaby, gdyby nie działania cara Piotra I Wielkiego, dążącego do zapewnienia Rosji dostępu do wschodniej części Bałtyku. Nie mogło to spodobać się Szwecji, będącej w tym czasie hegemonem w tej części Europy. Aby uskutecznić swoje zamiary, Piotr I zreorganizował rosyjską armię polową i marynarkę wojenną, wyposażając je w najnowocześniejszą broń.

Dodatkowo mierzący ponad 2 metry wzrostu car rosyjski doprowadził do zmontowania koalicji antyszwedzkiej, do której wciągnął Danię, Saksonię oraz Rzeczpospolitę Obojga Narodów. Powstała w ten sposób tzw. „Liga Północna”, pretendująca do znacznego osłabienia państwa szwedzkiego w regionie.

Plan wojenny Piotra Wielkiego zakładał wykonanie przez siły sprzymierzone kilku jednoczesnych uderzeń na Szwecję. Elektor saski i król Polski August II Mocny miał za zadanie zaatakować Inflanty i opanować Rygę. Królowi duńskiemu Fryderyk IV powierzono przeprowadzenie ofensywy w kierunku Holsztynu i Szlezwiku. Z kolei armia rosyjska miała pojawić się w Ingrii i zdobyć strategicznie posadowioną twierdzę Narwę.

Wielka wojna północna – przebieg działań, dowódcy i ważniejsze bitwy

Pierwsze lata konfliktu (do 1706 roku)

Jako pierwsza do działań wojennych przystąpiła armia saska, atakując Inflanty i rozpoczynając oblężenie Rygi. Miało to miejsce w lutym 1700 roku. Miesiąc później do akcji wkroczyli Duńczycy, uderzając na Holsztyn. Ówczesny władca szwedzki Karol XII odpowiedział błyskawicznie na działania Danii i po pośpiesznym zebraniu armii pojawił się pod Kopenhagą. Fryderyk IV w obliczu  postępów wroga postanowił zawrzeć hańbiący pokój ze Szwecją. W efekcie Dania utraciła Holsztyn i zobowiązała się nie wspierać już więcej Rosjan.

Po odniesieniu błyskotliwego sukcesu Karol XII przerzucił (drogą morską) swoje wojska na drugą stronę basenu Morza Bałtyckiego. Pojawienie się Szwedów w Parnawie zaniepokoiło Augusta II Mocnego do tego stopnia, iż zrezygnował on z dalszego oblegania Rygi. W konsekwencji armia szwedzka pociągnęła w kierunku Narwy, obleganej już od jakiegoś czasu przez siły rosyjskie. W pobliżu tej twierdzy doszło do walnej bitwy, z kretesem przegranej przez Rosjan. Piotr Wielki poniósł wówczas duże straty w sile żywej.

Pół roku później (19 lipca 1701) Karol XII rozniósł wojska saskie w bitwie pod Rygą, co pozwoliło mu zająć Inflanty i Kurlandię. Następnie król szwedzki wtargnął do Polski, opanowując po drodze Wilno i Warszawę. W lipcu 1702 roku wojowniczy monarcha pobił połączone siły sasko-polskie pod Kliszowem (na południe od Kielc), co z kolei utorowało mu drogę do Krakowa, w którym znalazł się na początku sierpnia tego samego roku.

W 1703 roku August II Mocny poniósł kolejne klęski. Najpierw jego armię rozbito pod Pułtuskiem (2 maja), a następnie pod Poniecem (8 listopada). Zwycięstwo w drugiej z bitew umożliwiło Szwedom zajęcie całej Wielkopolski.

Sytuacja króla polskiego stała się rozpaczliwa na początku 1704 roku, po tym, jak członkowie zawiązanej w Warszawie konfederacji zdetronizowali go. Gdyby tego było jeszcze mało, w połowie 1705 roku przeciwnicy Augusta II na nowego króla Polski wybrali Stanisława Leszczyńskiego, który niedługo później (1706) doszedł do porozumienia z Karolem XII, podporządkowując mu całkowicie Polskę. Sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o ważnych bitwach historycznych.

Zamiana ról i przełomowa bitwa pod Połtawą (1709)

W drugiej połowie 1707 roku Karol XII wyruszył przeciwko Piotrowi I, który wykorzystując zaangażowanie Szwedów w Polsce (i częściowo też w Saksonii) zdobył szereg inflanckich miast. W 1703 roku car założył u ujścia rzeki Newy nową stolicę swego państwa – Sankt Petersburg.

Na początku wyprawy wschodniej wódz Szwedów swoim zwyczajem gromił raz za razem wroga. W połowie 1708 roku zdecydował się na marsz w kierunku Moskwy. Ostatecznie zrezygnował z tego zamierzenia ze względu na trudności z zaopatrzeniem swoich wojsk w żywność oraz stosowanie taktyki spalonej ziemi przez mężnie broniących się Rosjan.

Jeszcze w tym samym 1708 roku Karol XII pojawił się na Ukrainie. Wdał się tutaj w wyczerpujące oblężenie Połtawy. 8 lipca 1709 roku Piotr I Wielki przybył na deblokadę tego ośrodka i przy okazji pokonał wycieńczonych dotychczasowymi zmaganiami Szwedów. W wyniku zażartej bitwy wielu żołnierzy Karola XII poniosło śmierć i dostało się do rosyjskiej niewoli. Sam Karol w ostatnim momencie zdołał umknąć z Połtawy i schronił się w Turcji.

Schyłek wojny

Po rozbiciu wojsk szwedzkich inicjatywę w wojnie północnej zdobył bezsprzecznie Piotr Wielki. W 1710 roku podległe mu siły opanowały Inflanty (Rygę, Parnawę i Rewel). Po krótko trwającej wojnie z Turcją (1710-1711) car zdecydował się zaatakować także należącą do Szwecji Finlandię. Okazało się to strzałem w dziesiątkę, gdyż armia szwedzka była zupełnie bezsilna wobec ofensywy rosyjskiej. Bez większego wysiłku w rękach Rosjan znalazły się Helsinki i Borga. Odniesione sukcesy zachęciły wojsko carskie do wkroczenia na terytorium Szwecji. Nastąpiło to jesienią 1714 roku.

Oprócz walk szwedzko-rosyjskich miały także miejsce zmagania duńsko-szwedzkie w latach 1709-1710. Górą w nich okazali się ostatecznie Szwedzi, choć początkowo głos należał do Duńczyków, którym udało się wejść w posiadanie Skanii.

W 1715 roku Piotr I poprowadził swe bitne wojsko na zachód i ustanowił bazę w Meklemburgii. Spodziewał się znaleźć tutaj kolejnych sprzymierzeńców do walki ze Szwedami i rozszerzyć wojnę na nowe obszary. Srogo się jednak zawiódł w swych rachubach. Koniec końców powrócił do Rosji, gdzie zaangażował się na rzecz spraw wewnętrznych swego państwa.

Ostatnim większym przedsięwzięciem w ramach wielkiej wojny północnej była bitwa morska pod Granhamm. Odbyła się ona pod koniec lipca 1720 roku. Starły się wówczas ze sobą floty szwedzka i rosyjska. W bitwie tej zwyciężyli Rosjanie, co przyczyniło się do zakończenia dominacji szwedzkiej na wodach Bałtyku.