Interwencja Związku Radzieckiego w Afganistanie – dlaczego do niej doszło i jakie były jej skutki?

Czynniki polityczne, które doprowadziły do inwazji ZSRR na Afganistan

Sytuacja polityczna w Afganistanie w latach poprzedzających inwazję

Aby w pełni zrozumieć sytuację, która stała się dla ZSRR podstawą do interwencji zbrojnej, musielibyśmy cofnąć się kilka lat wstecz względem momentu, w którym ta operacja się zaczęła. W dniu 25 kwietnia 1978 roku ówczesny przywódca Afganistanu Mohammad Daud nakazał uwięzić przywódców Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu (LDPA) Nura Tarakiego i Baraka Kamala. Dwa dni później wybuchła tzw. rewolucja kwietniowa, którą kierował Hafizullah Amin. Zwolennicy LDPA potrzebowali zaledwie dnia, aby przejąć władzę. Daud został zabity. Powstała Demokratyczna Republika Afganistanu z Tarakim jako prezydentem na czele. Kamal został jego zastępcą w rządzie. Ale i sama LDPA była podzielona wewnętrznie. Istniały w niej dwie frakcje: Chalk, czyli Lud oraz Parczam, czyli Sztandar. Pierwszą kierował Taraki, drugą Kamal. Po rewolucji kwietniowej Tarak rozprawił się z przeciwnikami: część, jak Kamal, została wysłana na placówki dyplomatyczne za granicą, część została aresztowana pod zarzutem spisku.

Równocześnie nowy prezydent reformował państwo: kobiety i mężczyźni zostali zrównani w prawach, zakazany został handel żonami, jak i lichwa, nasilono walkę z muzułmańskimi duchownymi. Tempo i zakres zmian budził jednak sprzeciw konserwatywnie nastawionej ludności. Skutkiem były demonstracje, a nawet miejscowe powstania. Warte odnotowania jest to, które w dniu 14 marca 1978 roku wybuchło w Heracie: powstanie 24 hut. W jego trakcie zaatakowani zostali nawet znajdujący się na miejscu Rosjanie, Adrian Kosowski podaje, że około 60 z nich zginęło. Powstanie to zostało jednak brutalnie stłumione, łącznie zginęło lub zostało rannych ponad 40 000 ludzi. Jednym z głównych dowódców wojskowych był wtedy Hafizullah Amin, przywódca Parczam (Kamal został wysłany jako ambasador do Czechosłowacji).

W tym też czasie po raz pierwszy o pomoc wojskową do ZSRR zwrócił się Taraki, jednakże nie doczekał się odpowiedzi. Tego typu prośby były zresztą do Moskwy kierowane kilkakrotnie (Kosowski, s. 90-91). Łukasz Jureńczyk informuje, że ZSRR udzielił Afganistanowi pomocy wojskowej w pacyfikacji Heratu. Precyzuje to Krzysztof Kubiak, wspominając, że radzieckie lotnictwo przeprowadziło bombardowanie miasta, a ponadto do Afganistanu wysłano około 5 000 doradców (Kubiak, s. 61). Od sierpnia 1979 roku, do Afganistanu trafiały też  czołgi T-62, helikoptery Mi-24 oraz samoloty MiG-23. Ponadto Tarak i Amin udali się do Moskwy, gdzie podpisali traktat o przyjaźni. Zawarta została w nim klauzula zezwalająca ZSRR na udzielenie bezpośredniego wsparcia w przypadku zagrożenia ze strony potencjalnej islamskiej rewolucji. W tamtym momencie Tarakowi nie udało się jednak przekonać ZSRR do wysłania wojsk lądowych (Jureńczyk, s. 152).

Afganistan w przededniu wkroczenia radzieckiej 40 Armii, przygotowania do inwazji

W 1979 roku Hafizullah Amin przekonał Taraka, aby mianował go ministrem obrony. Zorientowawszy się jednak w pozycji Amina Tarak zdecydował się na zlecenie jego zabójstwa. Zamach z 14 września 1979 roku jednak się nie udał. W odpowiedzi Amin wnioskował do LDPA o usunięcie Taraka i przejął po nim władzę. Sam Tarak został później na zlecenie Amina zamordowany. On sam w tym czasie otrzymywał rady z Moskwy co do ograniczenia skali reform, jednakże jego zamysłem było wtedy raczej ograniczenie, ale kontaktów z Moskwą.

W międzyczasie jednak sytuacja Amina stawała się coraz trudniejsza. Rósł opór wobec jego działań, szczególnie tych wymierzonych w religię. Jednocześnie rozpoczęła się rewolucja w Iranie, która paradoksalnie była nie na rękę i USA, i ZSRR. W tym czasie ZSRR zaczął się obawiać powstania na jego granicy wrogo nastawionego Afganistanu, a zdążył już uznać, że państwo to leży w jego strefie wpływów. Jak z kolei wyjaśnia Adrian Kosowski „Kreml obawiał się możliwości utraty wpływów w państwie, którego przywódcy nie ufał, a w które zainwestował swe fundusze” (Kosowski, s. 91). Ludność Afganistanu buntowała się przeciwko rządom terroru Amina, co sprawiło, że jesienią 1979 roku utracił kontrolę nad niemalże całym terytorium swojego państwa.

We wrześniu 1979 roku w sprawie sytuacji w Afganistanie spotkali się minister spraw zagranicznych Andriej Gromyko, szef KGB Jurij Andropow oraz Borys Ponomiarow. Kolejne spotkanie miało miejsce 6 grudnia tego roku, natomiast ostateczna decyzja należeć miała do grona, w którym oprócz Andropowa i Gromyki byli także Leonid Breżniew oraz minister obrony Dmitrij Ustinow. Głównym zwolennikiem siłowego rozwiązania był Andropow, który uzyskał poparcie ze strony Ustinowa. Ten ostatni zarządził sformowanie 40 Armii, która miała powstać na bazie Turkiestańskiego Okręgu Wojskowego. Według różnych źródeł miała ona liczyć od 100 000 do nawet 180 000 żołnierzy. W skład 40 Armii weszły 4 dywizje zmechanizowane, 5 samodzielnych brygad, 4 samodzielne pułki, 4 pułki lotnictwa bojowego oraz 3 pułków śmigłowców. Siły lądowe były wyposażone w 1000 czołgów, 1100 wozów bojowych piechoty i 1700 transporterów opancerzonych (Fijałkowski, s. 183). Sprawdź także ten artykuł o 10 gorących wojnach w czasie Zimnej Wojny.

Przebieg interwencji, reakcja USA, mudżahedini, wycofanie wojsk ZSRR

Początek walk, charakterystyka przygotowania i działań 40 Armii, niepowodzenia

Nocą z 24 na 25 grudnia radzieckie siły wkroczyły do Afganistanu. Siły specjalne i powietrznodesantowe zajęły lotniska w Kabulu i w Bagram. Z kolei 27 grudnia żołnierze Specnazu przebrani w afgańskie mundury przeprowadzili zamach na Amina, którego oskarżono później o to, że był agentem CIA. Jego miejsce zgodnie z wolą ZSRR zajął wspomniany już Babrak Kamal. Podkreślił on później, że interwencja ZSRR była pomocą „braci w potrzebie”, zaś gdyby nie ona rewolucyjny Afganistan przestałby istnieć. Jako oficjalny powód interwencji podano konieczność zapewnienia bezpieczeństwa ZSRR, ponieważ Afganistan mógłby zostać przekształcony w militarny przyczółek USA.

Często podkreśla się zły stan przygotowania wojsk radzieckich do całej operacji. Brakowało wyszkolonych żołnierzy (do Afganistanu wysłano m.in. rezerwistów po krótkim szkoleniu) oraz doświadczonych oficerów. Do marca 1980 roku rezerwistów zastąpiono żołnierzami służby zasadniczej. Ponadto 40 Armia zwyczajnie nie była przygotowana do działania w  takich warunkach topograficznych, jakie panowały w Afganistanie. Próbowano np. wykorzystywać duże zmechanizowane brygady, podczas gdy w Afganistanie zwyczajnie brakowało odpowiednich dla nich dróg.

Duże straty zmusiły 40 Armię do zmiany taktyki. Zaczęto przede wszystkim na szerszą skalę wykorzystywać jednostki Specnazu. Działające w Afganistanie drużyny tej formacji liczył od 8 do 10 osób, przy czym jedną z nich był Afgańczyk. Współdziałanie z miejscowymi żołnierzami było jednak utrudnione ze względu na liczne dezercje. Samych zaś żołnierzy radzieckich często dotykały różnego rodzaju choroby. Jak podaje Tomasz Fijałkowski około 25-30% z nich cierpiało na malarię, tyfus, czerwonkę, zapalenie wątroby czy też zapalenie opon mózgowych. Pochodzący z europejskiej części ZSRR żołnierze nie radzili sobie również z miejscowym klimatem.

Działania militarne 40 Armii Krzysztof Kubiak dzieli na dwa okresy. W pierwszym (lata 1979-1982) wojsko ZSRR koncentrowało się na miastach, głównych traktach komunikacyjnych oraz regionach przygranicznych. Z kolei w drugim (1982-1986) była to już według tego autora wojna totalna. Potwierdzać to mogą słowa Adriana Kosowskiego, który wspomina o tym, że przeciwko Afgańczykom, jak i przeciw ludności cywilnej wykorzystywana była broń chemiczna. Spośród miejscowych dowódców, którzy sprawili wojskom radzieckim najwięcej trudności z pewnością należy wymienić „Lwa Pandższiru” Ahmeda Szaha Massouda, którego oddziały stawiły Rosjanom w Dolinie Pandżseru zaciekły opór.

Trzeba też podkreślić okrucieństwo w zasadzie obu stron, które w zasadzie nie brały jeńców. Mudżahedini po części z powodów praktycznych: braku możliwości przetrzymywania więźniów. Z kolei żołnierze ZSRR nierzadko przekazywali pojmanych tajnej policji Afganistanu Khedamat-i Etela’at Dawlati powiązanej z KGB, która po torturach przy przesłuchaniach i tak zabijała jeńców. Szefem KhAD był do 1986 roku Mohammad Nadżibullah. Wojna niewypowiedziana (jak wspomina Adrian Kosowski tak nazywają ją Afgańczycy) przyczyniła się do zrujnowania Afganistanu tak pod względem ludzkim, jak i gospodarczym oraz politycznym. Straty radzieckie to około 14 500 zabitych i 470 000 rannych lub chorych. Ofiar po stronie afgańskiej było zdecydowanie więcej: 1,5 miliona, z czego 80% stanowili cywile. Ponadto z Afganistanu uciekło 5-6 milionów mieszkańców.