Jak bogata była Polska w swoim „złotym wieku?”

Co to jest złoty wiek?

Sztuka, polityka czy bogactwo?

Zwykle nazwa jest zarezerwowana dla panowania Zygmunta I Starego (1506-1548) i Zygmunta Augusta (od 1530 rządził jako współregent, 1548-72 jako samodzielny władca). Czasami za kontynuację złotego wieku uznaje się panowanie Stefana Batorego i mecenat jego żony Anny Jagiellonki, ostatniej przedstawicielki dynastii. (por. Rożek M., 1991:7) Był to okres, kiedy Polska i Litwa zostały połączone w jeden organizm państwowy dzięki czemu powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Jednocześnie rosnąca siła szlachty i magnatów prowadziła do decentralizacji władzy, co odbije się na stabilności państwa w okresie monarchii elekcyjnej.

Tym niemniej osiągnięcia Zygmunta Starego jako władcy dużego państwa europejskiego są imponujące. Jego synowi, Zygmuntowi Augustowi, przypadło w udziale dalsze jednoczenie kraju. Był też mecenasem sztuki, a nawet bardzo niewiele brakowało, żeby został głową kościoła narodowego.

Rzeczpospolita w renesansowej Europie

Mówi się, że Rzeczpospolita dwóch ostatnich Jagiellonów była potężna i bogata, że „dogoniła” kulturę i gospodarkę zachodnią. Być może określenie „dogonić” nie jest najszczęśliwsze. Rozwój naszego kraju w XVI wieku nie odbiegał od tego co działo się na zachodzie. Można powiedzieć, że wszyscy musieli nadgonić w nowej sytuacji polityczno-gospodarczej. Wyraźne podziały zaczęły się pojawiać dopiero jako skutek zmian gospodarczych, wywołanych głównie ekspansją kolonialną państw atlantyckich i rozwojem miast z jednej, a rozwojem gospodarki folwarcznej z drugiej strony. 

W czasie, kiedy Jagiellonowie starali się zintegrować ogromne obszary i dostosować gospodarkę do nowych warunków, cała Europa przechodziła równie dynamiczne przekształcenia. Habsburgowie dzięki małżeństwom, układom i zwycięskim wojnom rządzili większością kontynentalnej Europy i koloniami, które zdobywała Hiszpania. Głównym rywalem rodu była monarchia francuska i równie ambitni Walezjusze.

Malały wpływy Kościoła Katolickiego, chociaż jest to jednocześnie szczytowy okres papieskiego mecenatu sztuki.

Protestantyzm przestał być jedną z herezji, a stał się pełnoprawną alternatywą dla katolicyzmu. Do połowy XVI wieku wiele państw niemieckich, a także połowa kantonów Szwajcarii, Anglia i Szwecja ogłosiło swoje odcięcie od Stolicy Apostolskiej. Wiązała się z tym między innymi likwidacja klasztorów i własności zakonnej, co miało poważne konsekwencje np. dla społeczeństwa i gospodarki w Anglii. Natomiast nowe doktryny sprzyjały rozwojowi kapitalizmu. Rzeczpospolita w czasach Zygmunta Augusta była na granicy podobnej sytuacji. Król interesował się protestantyzmem, miał wielu urzędników wyznających tę religię. To wtedy omal nie doszło do powstania polskiego kościoła narodowego. W końcu jednak król dał się przekonać stronie katolickiej.

Bogactwo kultury i dobrobyt materialny

Rozwój kulturalny w czasach ostatnich Jagiellonów

Mamy wiele dowodów na to, że wiek XVI był dla Rzeczpospolitej szczególnie korzystny dla sztuki i nauki. Kiedy mowa o polskim renesansie, to przychodzi na myśl Wawel, zwłaszcza słynna Kaplica Zygmuntowska. Jako zwieńczenie tamtych czasów można też przywołać dużo późniejszy Zamość – który odzwierciedlał renesansowe wyobrażenia o mieście idealnym. Szczególne zasługi, jeżeli chodzi o renesansowe budownictwo miał Zygmunt II August, z którego inicjatywy powstało lub zostało zmodernizowanych wiele zamków.

Poza tym są to czasy Mikołaja Kopernika, Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Jana Frycza Modrzewskiego, a także polityków z rodu Łaskich i Zamojskich oraz bardziej tajemniczych postaci, których na wpół legendarnym reprezentantem jest Jan Twardowski.

Kopernik najbardziej zasłynął dzięki swojej teorii heliocentrycznej, ale jego zasługą była również polityka monetarna Zygmunta Starego. Toruński astronom jest – o czym nie każdy pamięta – autorem zasady, że gorszy pieniądz wypiera lepszy.

Kraina mlekiem i zbożem płynąca?

Polskie zboże nie odegrało może tak wielkiej roli w Europie jak się powszechnie uważa. Mimo wszystko było ważnym towarem eksportowym a ilości wywożone z Polski rosły w kolejnych dekadach. Ten stan rzeczy utrzymał się do połowy następnego stulecia, czyli początku globalnego kryzysu. (por. Augustyniak U., 2008: 217)

Reforma pieniężna Zygmunta I Starego (w latach 1526-28), pozwoliła zunifikować system pieniężny w całym kraju, co ułatwiało transakcje zagraniczne i zdecydowanie upraszczało transakcje na wysokie kwoty. Wprowadzała monetę obrachunkową - złoty polski, zwany florenem, równą 30 groszom i 540 denarom. (Wyczański A. i in., 2006: 21)

Najwięcej gruntów uprawnych znajdowało się na ziemiach należących do Korony i były one głównie w rękach szlachty.

Oprócz rolnictwa coraz większą role odgrywało górnictwo. Rzeczpospolita nie osiągnęła być może najlepszych wyników w wydobyciu i obróbce kruszców, ale miały one wpływ na rozwój ekonomiczny.

Rzemiosło w renesansowej Polsce

Na wieki XV i XVI przypadł rozwój cechów rzemieślniczych w polskich miastach. Usługi rzemieślnicze miały spory udział w dochodzie narodowym – na trzecim miejscu po sprzedaży chleba żytniego i piwa. (Wyczański A. i in.: 176) Tylko nieliczna część rzemieślników była zatrudniona przy tworzeniu dzieł architektury i sztuki renesansowej dla dworu królewskiego i szczególnie dworów kościelnych. To oni uczyli się od artystów włoskich, przybywających tu razem z mistrzami pokroju Franciszka Florentczyka czy Bartolomeo Berrecci. Sztuka mieszczańska pozostawała pod wpływami późnego gotyku, głównie importowanego z Niemiec i Niderlandów. Jednak style przenikały się coraz bardziej. W późniejszym okresie włoskie wzorce zaczęły być wypierane przez renesans północnoeuropejski. (Kozakiewicz H., Kozakiewicz S., 1984: 8-9)

Mówiąc o rzemiośle nie można zapominać o codzienności. Rzemieślnicy w miastach, na wsiach i przy dworach byli źródłem niezbędnych przedmiotów codziennego użytku, usług i napraw. Oprócz wielkich artystów i ich pomocników ważną rolę odgrywali szewcy, krawcy, snycerze, zduni, stolarze i wszelkie cechy zajmujące się obróbką różnych metali oraz wiele innych.