Jak wymyślono żelazko? Przeszło bardzo długą drogę od starożytności!
Ubrania służyły ludziom od najdawniejszych czasów. Na grobowych malowidłach w starożytnym Egipcie dumnie prezentują się zmarli, przyodziani w eleganckie spódniczki, pofałdowane suknie lub prześwitujące cieniutkie koszule. Grecy i Rzymianie ubierali się w długie szaty, których krój i przeznaczenie zmieniały się wraz z upływem czasu. Do dzisiaj zachwycają haftowane jedwabne stroje chińskie. Wygląd szat zależał od ich właściwej pielęgnacji, co wiązało się z koniecznością ich wyprasowania. Historia żelazka sięga więc zamierzchłej przeszłości.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o wynalazcach.
Z tego artykułu dowiesz się:
Jak prasowano ubrania w najdawniejszych czasach? – od IV wieku p.n.e.
Dawniej ubrania wyrabiano z naturalnych włókien, pozyskiwanych z roślin i zwierząt, takich jak bawełna – z owoców bawełny, len, z łodyg lnu oraz wełna, otrzymywana dzięki różnym zwierzętom i jedwab – z kokonów gąsienic. Szaty gniotły się, bowiem ubierane były przez żywych ludzi – na ciepłe, poruszające się i wilgotne ciała. Utrzymanie ładnego wyglądu ubrań wymagało więc sposobu, który zapobiegłby deformacji włókien, z których wykonano materiał. Odkryto, że wysoka temperatura i silny nacisk na tkaninę przywracały włóknom ich początkowy kształt.
W IV wieku p.n.e. sztukę prasowania posiedli starożytni Grecy i Rzymianie. Drapowane stroje prasowano rozgrzanym długim wałkiem (Grecy) lub rodzajem płaskiego ubijaka, którym usuwano zagniecenia (Rzymianie). W czasach chińskiej dynastii Han, w II wieku p.n.e., rozpoczęto prasowanie szat brązowymi rondlami, wypełnionymi żarem, rozgrzanym piaskiem lub gorącą wodą – przesuwanie naczyniem po materiale wygładzało je, nadając ubraniom pożądany wygląd.
Nazwa ‘żelazko’ związane jest ze średniowiecznym sposobem prasowania odzieży, przy pomocy żelazka płytowego - żelaznego bloku, wyposażonego w uchwyt. Jego charakterystyczną cechą był trójkątny czubek oraz płaska tylna część. Pierwsze żelazka pojawiły się w XIII–wiecznej Europie. Wykuwali je kowale. Użycie sprzętu wymagało ustawienia żelazka na ogniu i po rozgrzaniu, przesuwanie nim po tkaninie. Prasowano przez inny materiał, by nie przypalić odzieży.
W XV wieku skonstruowano mosiężne żelazko skrzynkowe, z pojemnikiem, zaopatrzonym w zamykane drzwiczki, przez które wkładano rozżarzony węgiel drzewny. W ten sposób żelazko dłużej było gorące i możliwe stawało się wyprasowanie większej liczby odzieży. Stopniowo kawałek węgla zastąpiła tzw. dusza, czyli żelazna sztabka, którą umieszczano w pojemniku, po uprzednim rozgrzaniu w ogniu. Najczęściej żelazka skrzynkowe miały dwie dusze, które używano zamiennie – gdy stygła dusza w żelazku, wymieniano ją na gorącą.
Jak prasowano ubrania w XIX wieku? – od żelazka ze zbiornikiem do żelazka elektrycznego
Żelazka ze zbiornikiem używane były do początku XIX wieku. Oprócz węgla praktykowano napełnianie zbiorników różnymi paliwami – naftą, karbidem, tłuszczem wielorybim, denaturatem lub benzyną. Zbiornik na płynne paliwo montowany był z tyłu urządzenia. Zaletą takiego żelazka była znacznie niższa waga, niż żelazka z duszą, co ułatwiało prasowanie i nie wymagało użycia dużej siły nacisku. Około 1870 roku został opatentowany wynalazek – żelazko gazowe. Paliwo do urządzenia było dostarczane specjalnym przewodem. Żelazko, z żeliwa niklowanego z drewnianą rączką, z przełomu XIX i XX wieku, ogrzewano od wewnątrz, przy pomocy płomienia w podgrzewaczu. Produkty spalania wydalane były dwoma otworami, umieszczonymi w przedniej części urządzenia. Korzystanie z tego typu żelazka było wygodne, stopa urządzenia pozostawał czysta i w każdej chwili można było wyprasować potrzebną odzież.
W 1871 roku wynalazczyni amerykańska, Mary Potts, opatentowała nowy typ żelazka. W miejsce umocowanego na stałe uchwytu pojawiła się odczepiana drewniana rączka. Po nagrzaniu żelazka doczepiano rączkę, nie narażając dłoni na oparzenie. Amerykanka dokonała dalszych ulepszeń – żelazko było wyposażone w dodatkowe podstawy, które łączono z rączką. W ten sposób, po ostygnięciu jednej podstawy, można było użyć gorącej, nie przerywając prasowania.
Pierwsze żelazko elektryczne pojawiło się w 1882 roku. Amerykanin Henry W. Seely opatentował swój wynalazek jako elektryczne żelazko płaskie. Urządzenie było niewygodne i ciężkie – ważyło około 7 kg. Poza tym nie miało na stałe podłączonych przewodów – było podgrzewane przez łuk elektryczny, więc należało do urządzeń bardzo niebezpiecznych. Sprawdź także ten artykuł na temat 10 najważniejszych wynalazków w historii.
Rozwój elektrycznego żelazka – przegląd nowoczesnych modeli
Pierwsze elektryczne żelazko, z przymocowanymi na stałe przewodami elektrycznymi, skonstruował w 1905 roku Kalifornijczyk, Earl Richardson. Udoskonalony przez niego sprzęt był spełnieniem marzeń gospodyń domowych – żelazko było lżejsze i szybko się nagrzewało. Piętnaście lat później wyposażono elektryczne żelazka w termostaty, utrzymujące potrzebną temperaturę. Konstruktorem żelazka z termostatem był Joseph Myers.
Ważnym elementem żelazka elektrycznego okazały się nawilżacze, dzięki którym szybciej i skuteczniej rozprasowywano zagniecenia. W 1926 roku firma nowojorska ELDEC wyprodukowała wynalazek Thomasa Searsa – żelazko z nawilżaczem, z jedną dziurką. W 1934 roku Amerykanin Max Skolnik opatentował żelazko parowe, zaopatrzone w większą ilość dziurek, z lepszą szczelnością.
Następnym etapem unowocześnienia żelazka stało się wynalezienie odpornego na działanie wody stopu aluminiowego, pokrywającego stopę urządzenia. Dokonał tego w 1938 roku Edward Schreyer. W 1995 roku aluminiową stopę zaopatrzono w specjalną powłokę, mającą za zadanie zmniejszenie przyczepności do prasowanej tkaniny i, tym samym, jej ochronę przed przypaleniem. Obecnie w żelazkach stosowane są inne rodzaje stopów – ceramiczne, stalowe, teflonowe, szafirowe, granitowe tytanowe oraz eloxalowe.
Nowoczesne żelazka umożliwiają prasowanie tradycyjne – w poziomie oraz możliwość prasowania w pionie. Dzięki wyposażeniu żelazka w generator pary, wytwarzanej pod dużym ciśnieniem, nie ma potrzeby dociskania prasowanej tkaniny do deski prasowalniczej. Siłę nacisku zastępuje wyrzut pary, dzięki czemu możliwe jest rozprasowanie w pionie nawet grubszych i mocno pogniecionych tkanin.
Bibliografia:
- Robert L. Wolke, Co Einstein powiedział fryzjerowi, KDC, Warszawa 2000.
- Historia rzeczy codziennych. Żelazko, [w:] Focus. Historia, nr 2/2019.
- https://wynalazki.andrej.edu.pl/index.php/wynalazki/40-zy/689-zelazko