Jan Zamoyski - jak Polak został rektorem najlepszej uczelni ówczesnej Europy

Religia i nauka w renesansowej Europie

Uniwersytety renesansu – informacje i ciekawostki

Uniwersytety jako niezależne „świątynie nauki” zaczęły się kształtować w Europie już w XIII wieku. Pierwowzorami dla późniejszych uczelni były przede wszystkim uniwersytet w Paryżu i w Bolonii. (Baszkiewicz J., 1997: s. 24-25) Jednak studenci i nauczyciele akademiccy chętnie podróżowali, zmieniali uczelnie, wreszcie zakładali uniwersytety-dzieci. Uczelnia w Padwie powstała właśnie dzięki migracji kadry i studentów z Bolonii. Założona w początkach XIII wieku szybko sama nabrała znaczenia jako ważny ośrodek naukowy.

W średniowieczu, a jeszcze bardziej w epoce renesansu uczelnie na wzór boloński cieszyły się niezależnością i dużą równością w swoich granicach. Padwa, dzięki protektoratowi Republiki Weneckiej mogła sobie pozwolić na niezależność od władz kościelnych. Wielokrotnie udaje się pod pretekstem swobody rozważań ochronić profesorów oskarżonych o herezję czy nawet o czary. (por. przypadek Piotra d'Abano – Moulin L., 2002: s. 124)

Ciekawostki dotyczące uniwersytetów w późnym średniowieczu i epoce renesansu rzadko wykraczają poza opracowania dotyczące samych uczelni. Warto wspomnieć kilka z nich. Na przykład studentem prawa w Padwie był w XIII wieku inny znany uczony z terenów dzisiejszej Polski – Witelon. Inną ciekawostką może być fakt, że uczelnia padewska już w XVII wieku wykształciła pierwszą w historii kobietę-filozofkę. Była nią Elena Lucrezia Cornaro Piscopia, wenecka szlachcianka i matematyczka. Zdarzyło się to ponad 100 lat po pobycie Zamoyskiego w Padwie, jednak daje pojęcie o charakterze samej uczelni. Jeszcze bardziej szokującą wiadomość na temat tego uniwersytetu podaje Leo Moulin w swojej książce „Średniowieczni szkolarze i ich mistrzowie”. Według zapisu pewnej kroniki wykładowczynią prawa już w XIV wieku była kobieta, niejaka Novella, córka Giovanniego d'Andrea. Odziedziczyła stanowisko po ojcu. (Moulin L.: s. 109)

Osiągnięcia uczelni w Padwie

Oprócz wspomnianych wyżej ciekawostek trzeba ustalić co właściwie wyróżniało uniwersytet padewski na tle innych uczelni Europy. Z pewnością była to wspomniana niezależność od władz kościelnych. Tą cieszyły się w różnym stopniu również inne uniwersytety. We Francji i Anglii swobodę w ramach uniwersytetów i ochronę studentów gwarantowały prawa nadawane przez władcę. (Baszkiewicz J.: 46)

W średniowieczu Padwa była ośrodkiem zwolenników arystotelizmu i awerroeizmu. W epoce renesansu zapewniała swobodę myśli takim ludziom jak Mikołaj Kopernik czy zwolennik jego teorii Galileusz. Przez uczelnię przewinęły się osobistości tyle ciekawe co kontrowersyjne (na standardy ówczesnej Europy). M.in.: Giovanni Pico della Mirandola wybitny filozof, astronom, który zaadoptował dla chrześcijaństwa żydowską kabałę, autora „Mowy o godności ludzkiej” uważanej za jeden z najważniejszych manifestów Renesansu, Marcantonio della Torre - wykładowca anatomii i nauczyciel Leonarda da Vinci, Erazm z Rotterdamu – filozof i teolog niderlandzki, oskarżony później o herezję itp. Na uniwersytecie w tym samym czasie co Zamoyski przebywał też Jan Kochanowski, którego chyba nie trzeba nikomu przedstawiać. W sumie przez uczelnię przeszło ponad tysiąc naszych rodaków (Podhorecki L., 1971: s. 14)

Przyglądając się tym nazwiskom nie mamy wątpliwości, że niejedna biografia absolwentów uniwersytetu w Padwie byłaby równie ciekawa jak życiorys Jana Zamoyskiego. W takiej atmosferze i w tym towarzystwie inteligentny i ambitny syn polskiego kasztelana, późniejszy rektor, hetman i kanclerz – Jan Zamoyski, zaczął się piąć po stopniach kariery.

Jan Zamoyski jako rektor

Wychowanie, wykształcenie, religia

Jak pisał Jan Baszkiewicz – od XIII wieku Europejczycy uważali, że światem rządzą trzy władze: duchowna, świecka i naukowa. (Baszkiewicz J.: s. 8) Jan Zamoyski w ciągu swojego życia dzierżył co najmniej dwie z nich. Otarł się również o trzecią, ponieważ miał wpływ na politykę religijną Rzeczpospolitej. Cofnijmy się jednak do roku 1542. W niewielkim ufortyfikowanym dworze w Skokówce, niedaleko Zamościa przyszedł na świat Jan – syn kasztelana chełmskiego, Stanisława Zamoyskiego i jego żony Anny. Kiedy chłopiec miał 9 lat cała jego rodzina przyjęła wyznanie kalwińskie. Był to czas, w którym sam Kalwin prowadził korespondencję z królem Zygmuntem Augustem oraz z duchownymi, zachęcając do wprowadzenia reformacji w Polsce. (Mincer W., 2014, s. 8) Taki ruch dla polskiego władcy był niemożliwy ze względów politycznych, ale nowe spojrzenie na chrześcijaństwo przykuło uwagę części szlachty. Młody Jan Zamoyski jeszcze przed uzyskaniem pełnoletniości znajduje się w samym środku tej religijnej i politycznej dyskusji. Reformacja była dla szlachty nie tylko wyrazem przekonań religijnych. Dawała też możliwość uniezależnienia się od kościoła i częściowo od średniowiecznego systemu feudalnego. Wszystkie te aspekty dyskusji o przyszłości kraju będą obecne w późniejszej polityce Jana Zamoyskiego.

Po ukończeniu lokalnej szkoły chłopak został wysłany do Paryża, gdzie przez kilka lat pobierał nauki, głównie w nowoczesnym Kolegium Królewskim, ale też na konserwatywnej Sorbonie. (autor jednej z biografii Zamoyskiego, Stanisław Grzybowski poddaje te informacje w wątpliwość – por. Grzybowski S., 1994: s. 15) Po czterech latach spędzonych na pilnych studiach na Sekwaną, Jan Zamoyski wyrusza do Strasburga, żeby kontynuować naukę. Jednak po kilku miesiącach, za pozwoleniem ojca, przenosi się do Padwy.

Rektor padewskiego uniwersytetu

W Padwie dołącza do tzw. nacji zaalpejskiej, w której są nie tylko Polacy, ale Niemcy, Flamandowie, Czesi. Jeżeli chodzi o kierunek studiów – wybiera prawo. Czy zgodnie z ówczesną terminologią dołącza do Universitas Iuristarum.

Przechodzi też z powrotem na katolicyzm. Jest to, jak twierdzi większość historyków, gest bardziej polityczny niż religijny. Zresztą Jan Zamoyski szybko nauczy się na samorządnej uczelni padewskiej jak skutecznie podejmować działania polityczne i realizować swoje cele. Religia, tak jak wszystko inne, jest przede wszystkim narzędziem. (Grzybowski S.: s.21)

Jednym z ważnych zadań nowego studenta było wybranie strony w sporach między profesorami. Tutaj Zamoyski staje po stronie prawnika Sigonia i nawet zjednuje dla niego nowych zwolenników. Ta decyzja była równoznaczna ze związaniem się z obozem antyhabsburskim.

Inteligencja polityczna Zamoyskiego nie przechodzi bez echa wśród studenckiej braci. Przyszły kanclerz Rzeczpospolitej, w wieku 19 lat zostaje konsyliarzem (reprezentantem we władzach uczelni) nacji polskiej. (Grzybowski S.: s. 24) Wkrótce też reprezentuje przed rektorem i władzami Wenecji swojego mentora – Sygoniusza.

Pierwsze osiągnięcia Zamoyskiego w karierze uczelnianej nie są przypadkowe. Jest człowiekiem ambitnym i pracowitym. Wie, że może zajść daleko i ma środki, żeby to zrobić. Jednocześnie rodzina zyskuje zwiększony majątek. Informacje o przyznaniu Zamoyskim w dożywocie kilku dodatkowych wsi oraz starostwa bełskiego, musiały dotrzeć do ambitnego syna.

W sierpniu 1563 roku, a więc mając zaledwie 21 lat, Jan Zamoyski zostaje rektorem. Jest już wtedy dobrze obeznany z prawem rzymskim. W biografii przyszłego Hetmana Stanisław Grzybowski wskazuje na rolę Sygoniusza w kierowaniu kariery Zamoyskiego na właściwe tory. (Grzybowski S.: s. 25) Poparcie dla znamienitego prawnika w pierwszych latach pobytu na uczelni opłaciło się wielokrotnie.

Szczególnie istotny jest też fakt studiowania przez młodego rektora ustroju republiki rzymskiej. W połączeniu z uczestniczeniem we władzach uczelni i to uczelni finansowanej przez Republikę Wenecką powstają okoliczności, w których kształtować się będzie jego wizja Rzeczpospolitej szlacheckiej.

Pierwsze lata kariery Zamoyskiego nie są tylko osobistymi osiągnięciami, ale preludium do jego polityki na dworze Stefana Batorego. Do ciekawostek można zaliczyć fakt, że Zamoyski wygrał rywalizację o stanowisko rektora prawdopodobnie m. in. dzięki agitacji przeciw Niemcom jako „heretykom”. Przeszedłszy przezornie z powrotem na katolicyzm młody konsyliarz Polaków mógł teraz zatriumfować. Oczywiście cała polityka tej agitacji polegała na tym, że informacji nie podawano oficjalnie, tym bardziej nie z ust kandydata.

Wpływ kariery na uczelni na dalszy życiorys Zamoyskiego

W życiorysie Zamoyskiego podawanym przez podręczniki często lekceważy się te pierwsze lata jego kariery. Nawet Grzybowski pisze, że na późniejszego hetmana większy wpływ miało jego wykształcenie w kalwińskich szkołach w kraju. Jak mawiał sam kanclerz „Padwa uczyniła mnie mężczyzną”. (Grzybowski S.: s. 24) I miał tu zapewne na myśli głównie ogładę polityczną.

W 1565 roku wraca do kraju jako doktor obojga praw (kanonicznego i rzymskiego). Do dyplomu dołączone jest polecenie od władz Republiki Weneckiej, skierowane do polskiego władcy. Zamoyski pięknie rozegrał to preludium do kariery. Osiągnięcia z lat studiów, połączone z rosnącym majątkiem rodzinnym staną się punktem wyjścia do oszałamiającej kariery tego syna kasztelana chełmskiego.