Kazimierz Odnowiciel - biografia, bunty ludowe, bezkrólewie, osiągnięcia

Jak Kazimierz został Odnowicielem?

Mieszko II Lambert – pechowy król

Ojciec Kazimierza Mieszko II Lambert miał, wydawałoby się, doskonały start jako władca. Koronowany jeszcze w tym samym roku co Bolesław Chrobry, odziedziczył po ojcu wielki i zamożny kraj. Jego żona, królowa Rycheza była siostrzenicą Ottona III i wnuczką księżniczki bizantyjskiej. Sama starannie wykształcona zadbała o to, żeby Kazimierz otrzymał edukację na miarę znamienitych przodków.

Chrobry zostawił jednak swoim następcom również dużo nierozwiązanych spraw. Nowy król, Mieszko II Lambert został na początku panowania wciągnięty w konflikty między królem i książętami niemieckimi. Spowodowało to odwrócenie uwagi od Moraw, które zajął książę czeski Brzetysław. (Dróżdż K., :s. 27) Raz osłabiony władca był później otwarty na ataki ze wszystkich stron. Cesarz Konrad II chciał zemścić się za jego najazd na Saksonię, książę kijowski Jarosław Mądry zamierzał odebrać zajęte przez Chrobrego Grody Czerwieńskie. Do tego doszedł konflikt z braćmi Mieszka – Bezprymem i Ottonem.

W wyniku przegranych bitew król Polski uciekł do Czech (a właściwie został wygnany przez zwolenników Bezpryma – por. Dróżdż K.: s. 28), gdzie został uwięziony przez księcia praskiego Udalryka. Jednocześnie Rycheza rozwiodła się Mieszkiem, zabrała ze sobą młodociane dzieci i wywiozła korony królewskie (według innych źródeł tylko własną koronę) do Niemiec. Tak czy inaczej książę Kazimierz znalazł się w Niemczech razem z matką (możliwe, że podróżowali osobno), korona królewska była w rękach cesarza, a kraj popadł w ruinę. Bezprym krwawo rozprawił się z opozycją i rozpoczął prześladowania wyższego duchowieństwa.

Kazimierz Odnowiciel przejmuje tron

W 1032 roku umiera Bezprym i Mieszko wraca do kraju. Musi jednak uznać stan faktyczny – m.in. fakt, że władcy nie przysługuje już tytuł króla. Cesarz rozdzielił dawne ziemie Chrobrego między trzech książąt (Mieszka, Ottona i ich kuzyna Thiedryka). Pod koniec życia Mieszkowi udało się jednak zjednoczyć te ziemie i pozbyć się rywali. (Dróżdż K.: s. 31) Dzięki temu Kazimierz Odnowiciel dziedziczył po ojcu Małopolskę i Wielkopolskę, Mazowsze i Śląsk.

Dawniej biografia Kazimierza wspominała o jego rzekomych ślubach zakonnych. Była to prawdopodobnie błędna interpretacja zapisu z kroniki Galla Anonima na temat jego klasztornej edukacji. Późniejszy książę odnowiciel był bowiem dobrze przygotowany do władania państwem, a w XI wieku część wykształcenia elit odbywała się w klasztorach.

Nie mamy dokładnych informacji, kiedy Kazimierz przejął władzę. Według Galla Anonima po śmierci Mieszka w 1034 roku regencję sprawowała Rycheza, aż do osiągnięcia przez Kazimierza dorosłości. (por. Dróżdż K.: s. 45-46) Ponieważ jednak książę Kazimierz miał wtedy prawie 19 lat trzeba przyjąć raczej, że matka wywierała wpływ na jego rządy w tym czasie. To jednak nie podobało się możnym. Została wygnana już w następnym roku. Jednak Kazimierz Odnowiciel nie miał na razie okazji zarobić na późniejszy przydomek.

Panowanie Kazimierza Odnowiciela

Utrata władzy i chaos w kraju

Pamiętajmy, że siedziba władców do tej pory była w Gnieźnie. Jednak bunt możnych zmusił Kazimierza do przeniesienia się prawdopodobnie do Krakowa (alternatywna teoria mówi, że z Gniezna udał się prosto na Węgry). To właśnie z tym miastem będzie związane jego późniejsze panowanie i głównie tutaj rozwinie swoją działalność późniejszy książę odnowiciel. Na razie był jednak zmuszony do dalszej ucieczki. Bardzo chciał uniknąć losu ojca. Nic jednak nie wskazywało na to, że jego biografia będzie inna. W 1037 ucieka na Węgry i zostaje uwięziony przez króla Stefana. (Dróżdż K.: s. 54)

Tymczasem kraj popada w głęboki i wszechstronny kryzys. Najważniejsze wydarzenia tego okresu to:

• Bunt ludowy i reakcja pogańska w Wielkopolsce i części Śląska (prawdopodobnie 1037 r.)
• Państwo Masława na Mazowszu (po 1034 r.)
• Najazd Brzetysława (lato 1038)

Bunt ludowy w sposób niezamierzony mógł się przyczynić do poprawy sytuacji Kazimierza. Problemem dla księcia nie tyle był lud co możni. Ci zaś zostali przetrzebieni w czasie powstania społeczno-religijnego.

Kiedy powstanie prawdopodobnie dogorywało na kraj najechał książę czeski Brzetysław. To był wielki cios dla mocno podzielonego i pogrążonego w chaosie kraju.Czeski książę złupił Kraków i udał się na północny zachód plądrując również Giecz, Gniezno i Poznań, wracając zajął Śląsk. Giecz został zburzony, mieszkańcy przesiedleni (na własną prośbę) do Czech, a z gnieźnieńskiej Katedry Brzetysław zabrał relikwie św. Wojciecha i wszystkie wartościowe przedmioty. (Dróżdż K.: s. 77)

Tymczasem na Węgrzech zmarł król Stefan i Kazimierz mógł wrócić do kraju. To tłumaczy m.in. dlaczego Brzetysław tak szybko zwinął się ze swoją wyprawą łupieżczą. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat rozbicia dzielnicowego w Polsce?

Powrót i dokonania

Nowy król węgierski, siostrzeniec Stefana wychowany w Wenecji, nie widział potrzeby by dalej więzić polskiego księcia. Dał mu obstawę ze stu rycerzy i wypuścił na wolność z honorami. Kazimierz Odnowiciel nie wrócił od razu do Polski. Udał się do Niemiec, gdzie przebywała jego matka. Wiemy, że trafił na dwór cesarza (Konrada II) i w 1039 roku wrócił do Polski. Miał już wtedy obstawę 500 rycerzy niemieckich (lub polskich, którzy uciekli z kraju (tego źródła nie wyjaśniają), co pozwalało mu zawalczyć o utracone patrimonium. Odnowiciel zajął jakiś ważny gród w drodze powrotnej. Mogły to być Lubusz lub Krosno, według domysłów historyków. (por. Dróżdż K.: s. 87-88) Zyskując coraz więcej zwolenników odbijał kolejne części kraju. Opanował Małopolskę i Wielkopolskę, ustanowił stolicę w Krakowie (bo Gniezno było zbyt zniszczone) i rozpoczął dalsze odzyskiwanie kraju. W tym czasie prawdopodobnie wysłał też poselstwo do Jarosława Mądrego, którego siostrę – Dobroniegę Marię – pojął wkrótce za żonę. W ten sposób zapewnił sobie sojusz z Rusią.

Panowanie Kazimierza po 1039 doskonale nadaje się na szczęśliwe zakończenie powieści przygodowej. Poniżony, pozbawiony wszystkiego Kazimierz Odnowiciel wrócił triumfalnie i skończył wielki kryzys. Z Dobroniegą miał czterech synów, z których pierwszy, Bolesław Śmiały, odzyskał nawet na krótko koronę królewską. Najważniejsze wydarzenia tego okresu można podzielić na kilka kategorii:

1. Fizyczne pokonanie wrogów i odzyskanie utraconych ziem. Po zajęciu Małopolski i Wielkopolski Odnowiciel pokonał Masława na Mazowszu (1047 r.), zajął Pomorze Wschodnie (lub jego część), a następnie odzyskał Śląsk (1050 r.). Sprzyjali mu w tym książę ruski Jarosław Mądry i cesarz Henryk III.
2. Reformy Kazimierza Odnowiciela dotyczące wojska i administracji państwa. Tutaj najważniejsze wydaje się osadzenie wojów na ziemi i rozbudowa sieci klasztorów. Nie można też zapominać o ustanowieniu nowej stolicy w Krakowie.
3. Zadbanie o przyszłość dynastii przez stabilizację relacji z sąsiadami i wzmocnienie władzy książęcej. Kazimierz i jego następcy rozbudowali sieć grodów, które umożliwiły rozciągnięcie władzy książęcej na wszystkie ziemie i całe społeczeństwo. (por. Derwich M., 2003: s. 8, 25)

Reformy Kazimierza Odnowiciela odznaczały się wszechstronnością i dalekowzrocznością. Jednak unowocześnienie systemu władzy i administracji zostało ułatwione przez wcześniejsze zniszczenia. Co nie zmienia faktu, że dokonania tego władcy były rzeczywiście imponujące. Udało mu się odzyskać rdzeń ziem należących kiedyś do jego ojca i dziadka. Rezygnacja z Milska, Łużyc i Grodów Czerwieńskich była ceną za dobre stosunki z Rusią Kijowską i cesarzem. Kazimierz Odnowiciel starał się też umiejętnie kierować układami dynastycznymi. Sam ożenił się z księżniczką ruską, swoją siostrę wydał za Belę (późniejszego króla Węgier, ówcześnie na wygnaniu w Polsce), natomiast córka Kazimierza, Świętosława została żoną księcia Wratysława i pierwszą królową Czech (1062 r.).

Ciekawostki o panowaniu Kazimierza Odnowiciela

Geneza polskiej szlachty

Kazimierz Odnowiciel nie mógł już opierać swojej armii na drużynie książęcej. Był to przeżytek z czasów plemiennych. Poza tym wielu prawdopodobnie po prostu wyginęło w czasie buntu ludowego. Do kraju książę Kazimierz wraca z rycerzami z Węgier i Niemiec. Brakuje jednak struktury, która umożliwiłaby mu prowadzenie walk o odzyskanie utraconych ziem. Częściowo sprawę rozwiązało przyłączenie poddanych po drodze księcia przez Wielkopolskę i Małopolskę. Odnowiciel musiał jednak w jakiś sposób zapewnić sobie stabilne zaplecze wojskowo-administracyjne. Nie mógł sobie pozwolić na kolejne bunty.

Jego dokonania na tym polu okazały się bardziej kluczowe niż mógł przypuszczać. Wprowadził system feudalny, w którym rycerstwo było osadzone na ziemi, w zamian służyło suwerenowi w czasie wojen. (Derwich M.: s. 8) Ponadto rozbudował sieć grodów, które w XII wieku staną się kluczowymi ośrodkami regionalnej administracji. W ten sposób ujednolicił i zwiększył kontrolę nad państwem. Te zmiany doprowadziły w konsekwencji do utworzenia zalążka polskiej szlachty, której rola rozwinie się wraz z wprowadzeniem monarchii stanowej.