Kobieta, Żydówka, alchemiczka – Maria Prorokini i jej wkład w kulturę i naukę

Urok starożytnej Aleksandrii

W kulturowym tyglu

Epoka hellenistyczna zaczęła się od podbojów Aleksandra III Wielkiego (koniec IV w. p.n.e.), a zakończyła podbojami rzymskimi. Był to czas rozwoju kultury na niespotykaną skalę. Aleksander, choć zmarł młodo, połączył ze sobą bardzo różne ośrodki kulturowe. Mało które miejsce w tamtym okresie lepiej odzwierciedlało tę mieszankę niż miasto nazwane na cześć założyciela Aleksandria.

Ufundowana w 331 roku na miejscu rybackiej osady, szybko rozwinęła się jako ważny port, ośrodek handlu, kultury i nauki. Po śmierci Aleksandra Macedońskiego kwitła pod panowaniem rodu Ptolemeuszy. Jeszcze przed początkiem III wieku, a więc niedługo po założeniu, miasto liczyło około pół miliona mieszkańców. W tym dużą część stanowili Grecy i Macedończycy, a także Żydzi, Egipcjanie i przedstawiciele wielu innych nacji. (Grant M., 1990: s. 38) Przed podbojem macedońskim Egipt był od VI wieku pod panowaniem perskich Achemenidów.  To też nie pozostawało bez wpływu na kulturę Aleksandrii. Chociaż w świadomości ówczesnych podróżników i mieszkańców była ona przede wszystkim grecka, prądy filozoficzne, misteria, idee naukowe, które wyłoniły się tutaj noszą znamiona wielokulturowości.

Żydzi w Aleksandrii odgrywali ważną rolę polityczną i kulturową. To tutaj przetłumaczono na grekę hebrajską Torę. Ta tzw. Septuaginta miała również ogromny wpływ na wczesne chrześcijaństwo.

Chociaż w społeczeństwie żydowskim możliwości kariery dla kobiet były dość ograniczone, niekoniecznie dotyczyło to hellenistycznych Żydów z Aleksandrii. Tutaj na patriarchalne kultury Greków i Rzymian wpływ miała całkiem inna kultura egipska.

Kobiety w hellenistycznym Egipcie

W kulturze egipskiej kobieta miała dość dobrą pozycję już od czasów Starego Państwa. Kobiety zostawały muzykami, lekarkami, skrybami, niekoniecznie rezygnując również z życia rodzinnego. Miały prawo do edukacji, zarządzania majątkiem i szukania własnych źródeł dochodu. (Khalil R. i in,  2017) Na przykład Peseszet, której historia opisana jest w jednym grobowców z czasów Starego Państwa (3100-2100 p.n.e.) była określana jako „administratorka specjalistek”. Nie tylko sama miała specjalizację medyczną, ale zarządzała zespołem wyspecjalizowanych lekarek. Podobne postacie pojawiają się w okresie Nowego Państwa Egipskiego, a także w czasach późniejszych. Kleopatra (nie ptolemejska królowa), żyjąca w II wieku lekarka i również alchemiczka, była kolejną słynną egipską kobietą, do której prac odwoływano się jeszcze 1000 lat później.

Żeby pokazać pełen przekrój kultur i słynnych kobiet aleksandryjskich nie można nie wspomnieć również o słynnej matematyczne i filozofce neoplatońskiej – Hypatii. W porównaniu ze starożytną Grecją i Rzymem oraz średniowieczną Europą Aleksandria sprzyjała uczestnictwu kobiet w życiu naukowym. Mimo to Maria jest na tym tle postacią wybitną.

Życie i dzieło Marii

Świadectwo Zosimosa i późniejsze legendy

Głównym źródłem wiedzy o Marii Żydówce, zwanej też Marią Prorokinią, jest świadectwo Zosimosa z Panopolis, egipskiego alchemika z przełomu III i IV w. n.e. W swoich pracach cytuje ją, uważając za pierwszą ze starożytnych autorów. (Women writers..., 2004: s. 130, Patai R., 1994:s. 60) Poza tym była cytowana przez wielu późniejszych autorów, również arabskich, którzy tłumaczyli teksty z epoki hellenistycznej.

W wyniku tego przekazywania sobie jej pism narosły wokół samej postaci różne legendy. W tekstach arabskich mówi się o niej, że jest córką króla Saby (czyli Etiopką?). (Patai R.: s. 76) Niektóre późniejsze teksty średniowieczne i renesansowe po łacinie stwierdzały, że była siostrą biblijnego Mojżesza i Aarona. Tą samą, która  miała pilnować koszyka, w którym Mojżesz uratowany przed rzezią trafił do pałacu egipskiej księżniczki.

Za to chrześcijański autor z przełomu IV i V w. n.e., Epifaniusz twierdził, że Maria była protochrześcijanką i miała we śnie wizję Jezusa. Ta legenda jednak nie zrobiła furory, bo studiujących alchemię bardziej interesowała praktyczna wiedza uczonej niż jej relacje z chrześcijaństwem.

W XVII wieku zaczęto kwestionować te legendy. Dziś uważa się, że najprawdopodobniej była aleksandryjską Żydówką, żyjącą w I, a najpóźniej do pierwszej połowy III w. n.e.

Kim naprawdę była Maria?

Skoro żaden z oryginalnych autorów, przekazujących cytaty z Marii nie powiedział, kiedy dokładnie żyła, to skąd wiemy, czy w ogóle istniała? Nie wiemy. Natomiast nie ma przesłanek, żeby twierdzić, że jest postacią fikcyjną czy symboliczną. W swoich pismach Zosimos odwołuje się nie tylko do niej, ale do innych autorytetów z dziedziny alchemii, np. (Pseudo-)Demokryta. Jak w przypadku wielu starożytnych postaci, szczególnie uczonych i filozofów możemy tylko ufać z prawdziwość przekazu późniejszych autorów. Dlatego zakłada się, że Maria nie jest postacią fikcyjną. (Patai R.: s. 60)

Na podstawie tych niepełnych i często ubranych w legendy dokumentów można tylko próbować wyobrazić sobie żydowską alchemiczkę w hellenistycznej (lub wczesnorzymskiej) Aleksandrii.

Maria skonstruowała lub udoskonaliła wiele narzędzi alchemicznych, co wskazuje na dużą wiedzę i zdolności techniczne. Najsłynniejszym i do dziś używanym nie tylko przez chemików urządzeniem jest tzw. kąpiel wodna. Być może osoby pracujące w gastronomii lepiej rozpoznają ją pod nazwą bemar. Polska nazwa jest skrótem od franc. bain Marie – kąpiel/wanna Marii. Do dziś zachowało się więc w nazwie imię przypuszczalnej twórczyni. Autorstwa Marii (w każdym razie z tego co do nas dotarło w pismach innych autorów) jest też pierwszy opis destylatora. Prosty destylator w czasach aleksandryjskiej alchemiczki wyglądał podobnie jak dziś. Składał się z trzech części: naczynia (kolby), w którym podgrzewa się destylowany płyn, chłodnicy gdzie skrapla się para i odbieralnika. (Patai R.: s. 61)

Maria opisywała też liczne piecyki i naczynia. Szczególnie ceniła sobie szklane, gdyż pozwalały przeprowadzać reakcje na toksycznych substancjach i obserwować je z bezpiecznej odległości.

Druga twarz Marii wiąże się z głoszoną przez nią teorią. Przypisuje się jej tzw. aksjomat Marii „Jedno staje się dwojgiem, a dwoje trojgiem, a z trzeciego wyłania się jedno jako czwarte.” (Patai R.: s. 66) Było to jedno z najważniejszych założeń alchemii przez następnych siedemnaście stuleci. Co ciekawe nawiązuje ono do pitagorejskiego tetraktysu – trójkąta ułożonego z dziesięciu punktów w formie piramidy. Formuła jest prawdopodobnie bardzo stara i w matematyczny sposób próbuje opisać zasadę działania wszechświata. To temat na osobny artykuł, ale warto pamiętać, że Maria interesowała się nie tylko praktyczną stroną alchemii, ale też jej najgłębszymi podstawami. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat Marii Stuart?