Kodeks Napoleona – okoliczności wprowadzenia

W momencie wybuchu rewolucji francuskiej, 14 lipca 1789 r., stało się jasne, że niezbędna będzie dokładna reforma prawa. Francja do tej pory była silnym państwem absolutystycznym, społeczeństwo funkcjonowało w oparciu o system feudalny. W trakcie rewolucji dążono do wprowadzenia w kraju ustroju republikańskiego, ostatecznie po koronacji Napoleona kraj stał się cesarstwem Francuzów.

Rewolucja trwała do zamachu 18 brumaire`a (9 listopada) 1799 r., kiedy to Napoleon Bonaparte obalił rządy dyrektoriatu, a dzień później ogłosił się pierwszym konsulem. 13 grudnia Francja zyskała nową konstytucję – tzw. konstytucję konsularną. Było to 10 lat zmieniającej się władzy, „próbowania” różnych sposobów rządzenia. Nie ulegało jednak wątpliwości, że prawo obowiązujące w starym porządku należy zmienić.

Pierwszym krokiem podjętym w tym celu było wydanie 26 sierpnia 1789 r. Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Tekst gwarantował wszystkim obywatelom – ale tylko płci męskiej – wolność i równość wobec prawa. Zniesiony został dotychczasowy podział na stany społeczne. We wrześniu 1791 r. król Ludwik XVI podpisał przygotowywaną przez dwa lata konstytucję. Dokument zawierał w sobie wcześniejszą Deklarację. Oba teksty znosiły absolutyzm, ustanawiając trójpodział władzy i czyniły z narodu swojego jedynego suwerena.

Swoją konstytucję uchwalali później jeszcze jakobini i termidorianie. Jednak w ciągu dziesięciu lat trwania rewolucji nie pojawiły się dokładne kodeksy regulujące dokładnie normy prawa cywilnego, choć zapowiadano takie już w początkowym jej okresie. Trzy projekty autorstwa Jeana Jaques`a Cambacérèsa z lat 1793, 1794 i 1796 zostały odrzucone.

W 1800 r. Napoleon powołał specjalną komisję, która zajęła się tworzeniem nowego kodeksu cywilnego. Gotowe części po kolei poddawano dyskusji w Radzie Stanu. Całość została zebrana z 36 ustaw częściowych i ogłoszona jako jednolity tekst 21 marca 1804 r. Dokument otrzymał nazwę Kodeks cywilny Francuzów. Podobnie, jak późniejsza koronacja Napoleona na cesarza Francuzów, kodeks swoją nazwą podkreśla, że został wydany dla obywateli. Jeśli szukasz więcej informacji, sprawdź także ten artykuł o wyprawie Napoleona na Rosję.

Kodeks Napoleona – tekst i kluczowe zapisy

Kodeks zawierał 2281 artykułów zebranych w trzy księgi:

  •  I – O osobach,
  • II – O majątkach i różnych rodzajach własności,
  • III – O różnych sposobach nabywania własności.

Księga I regulowała nabywanie i utratę praw cywilnych, prawo małżeńskie, władzę ojcowską, adopcję, kuratelę. Księga II poświęcona była własnościom, użytkowaniu i służebnościom. Ostatnią część poświęcono zobowiązaniom, prawu spadkowemu i prawu majątkowemu małżeńskiemu.

Kodeks nawiązywał w swoim tekście do prawa zwyczajowego północnej Francji, prawa rzymskiego i prawa okresu rewolucji. Miał przy tym charakter antyfeudalny. Kodeks podkreślał zasadę równości i powszechności prawa prywatnego. Dotyczyło to jednak wyłącznie mężczyzn, zbiór praw miał charakter silnie patrymonialny – mogło to wynikać ze sposobu wychowania, który stosowano w domu rodzinnym Napoleona Bonaparte. Warto jednak zauważyć, że również Deklaracja praw człowieka i obywatela i Konstytucja 1791 r. wszelkie prawa nadawały tylko mężczyznom.

Dokument chronił instytucję małżeństwa - wprowadzał instytucję małżeństwa cywilnego oraz, za konstytucją z 1791 r., rozwodu - i legalnego potomstwa, jednocześnie całkowicie uzależniając kobietę od władzy mężczyzny. Kodeks wprowadzał także pojęcie śmierci cywilnej – osoba skazana traciła zdolność prawną, cały majątek, rozwiązywano jej związek małżeński, stawała się „martwa dla prawa”.

Kodeks Napoleona i wzorowane na nim późniejsze kodeksy europejskie regulowały dokładnie prawa rzeczowe: główne (własność, użytkowanie i służebność) i zależne (zastaw, przywileje i hipoteka). Podstawowym prawem rzeczowym każdego człowieka było prawo do własności. W nawiązaniu do prawa własności, w Kodeksie zawarte zostały regulacje dotyczące prawa spadkowego.

Kodeks Napoleona – znaczenie i maksymy

Francja za Napoleona zyskała jeszcze dwa ważne zbiory praw: Kodeks prawa cywilnego i Kodeks handlowy. Uznając, że nic tak nie jednoczy państw, jak to samo prawo, Napoleon Bonaparte wprowadzał swój kodeks na każdym zależnym od Francji terytorium, również w Polsce. Poza tym stanowił wzór do naśladowania dla różnych krajów niemal do końca XIX wieku, a dzięki swojemu charakterowi jest podstawą dzisiejszych systemów prawnych i handlowych. Dopiero na przełomie XIX i XX wieku zmieniono część zapisów, niwelujących silnie patriarchalny charakter Kodeksu.

Dzięki kampaniom napoleońskim i pokonaniu Prus i Rosji, w 1807 r. na części terenów byłej Rzeczpospolitej powstało Księstwo Warszawskie. Napoleon Bonaparte nadał niemal natychmiast państwu konstytucję wzorowaną na francuskiej konstytucji konsularnej z 1799 r. Nie zgodził się na przywrócenie Konstytucji 3 maja jako zbyt konserwatywnej. Dzięki niemu w polskim prawie pojawiło się pojęcie wolności osobistej i równość obywateli wobec prawa. Artykuł 69 ustawy zasadniczej księstwa stwierdzał, że „Kodeks Napoleona będzie prawem cywilnym Księstwa Warszawskiego”. Kodeks zaczął obowiązywać 1 maja 1808 r., posiadał taki sam układ i liczbę artykułów, jak jego francuski pierwowzó r. Przetrwał epokę napoleońską i z pewnymi modyfikacjami funkcjonował w Polsce pokongresowej.

Kodeks Napoleona wprowadzał ważne zmiany w prawie cywilnym - tytułowa strona wydrukowanego kodeksu
Kodeks Napoleona, czyli kluczowe postanowienia, najważniejsze zmiany, najważniejsze ustawy i wydarzenia - fot. domena publiczna

Kodeks Napoleona znany jest dziś przede wszystkim z cytowanych z niego maksym, stanowiących podstawę dzisiejszych systemów prawnych. Obywatelom gwarantował:

  • równość wobec prawa,
  • wolność osobistą,
  • prawo do własności prywatnej,
  • oddzielenie kościoła od państwa,
  • wolność zatrudnienia i wyboru zawodu,
  • spisy ludności,
  • stworzenie wolnego rynku.

Kodeks Napoleona był pierwszym kapitalistycznym kodeksem prawnym. Zrywał całkowicie z ustrojem feudalnym, o co zabiegano od wielu lat. Dzięki elastyczności swoich zapisów mógł w przyszłości stać się wzorem dla prawodawstwa w wielu krajach i przetrwać w nich do dnia dzisiejszego.

Autor: Aleksandra Drążek-Szychta

Bibliografia:

  1. Baszkiewicz J., Historia Francji, Ossolineum, Wrocław 1990
  2. Sójka – Zielińska K., Historia prawa, LexisNexis, Warszawa 2009
  3. Szczaniecki M., Sójka-Zielińska K., Powszechna historia państwa i prawa, LexisNexis, Warszawa 2009
ikona podziel się Przekaż dalej