Królestwa nowoczesnej Europy - jakie są argumenty za i przeciw monarchii w XXI wieku?
Po śmierci Elżbiety II w mediach społecznościowych rozgorzała dyskusja o tym, czy powinno się kontynuować istnienie monarchii. W środowiskach lewicowych, a wcześniej republikańskich ta debata trwa od dawna. Czy w szybko zmieniającym się świecie monarchie mają sens? Jakie są argumenty za i przeciw ich istnieniu?
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o monarchii absolutnej.
Z tego artykułu dowiesz się:
Za i przeciw monarchii
W Europie istnieje do dziś siedem królestw, cztery księstwa i jedna monarchia teokratyczna (Watykan). Są to pozostałości dominującego od średniowiecza systemu feudalnego. Jednak od ponad stu lat nie istnieje jego podstawowy trzon – Cesarstwo, spadkobierca Imperium Rzymskiego.
Pochodzenie systemu monarchicznego w Europie
Od czasów późnego Cesarstwa Rzymskiego kształtował się system feudalny w Europie. Karol Wielki odświeżył tą ideę po ponad 300 latach od jego upadku i stworzył nowy system, rozwinięty dodatkowo przez niemieckich Ludolfingów. Cesarstwo zaczęło oznaczać suwerenną władzę monarchiczną, której podlegli byli pomniejsi władcy – królowie i książęta. Władza ta była silnie powiązana z Kościołem, który zyskał podobną, feudalną strukturę z papieżem jako odpowiednikiem cesarza i całą hierarchią duchownych.
W średniowieczu istniały też republiki. Głównie były to komuny miejskie, a w XIV wieku powstała Szwajcaria – jako republikańska konfederacja kantonów. Uważano jednak, że duże państwa potrzebują monarchy i struktury feudalnej, żeby prawidłowo funkcjonować. (Spellman W.M., 2001: s. 11) W okresie renesansu i w XVII wieku zaczęła się odradzać idea republiki. W niektórych krajach, tak jak w I Rzeczpospolitej (ograniczony do szlachty) system republikański łączył się z elekcyjną monarchią, którą można uznać za wzór dla późniejszego systemu prezydenckiego.
Ostatecznie zwyciężył kompromis. W XIX wieku większość monarchii Europy miała swoje konstytucje, a faktyczną władzę sprawowali premierzy, rządy i senat. System ten załamał się po I wojnie światowej, kiedy zlikwidowane zostały jego trzy podstawowe filary (cesarstwo niemieckie, austriackie i rosyjskie). Z przeważnie monarchicznej Europa stała się przeważnie republikańska.
Argumenty przeciw monarchii
Poza specyficzną sytuacją Watykanu, monarchie w Europie są zarazem konstytucyjne i dziedziczne. Królowie i królowe pełnią przede wszystkim rolę reprezentatywną. Jednocześnie przysługuje im szereg przywilejów.
W zależności od stopnia radykalizmu grup krytykujących argumenty przeciw utrzymywaniu mogą być różne.
Głównym argumentem jest niekompatybilność dziedzicznej władzy z międzynarodowym prawem. W monarchiach dziedzicznych głowa państwa otrzymuje koronę na podstawie swojej uprzywilejowanej pozycji, nie decyzji społeczeństwa. Z rodziną królewską powiązane są tytuły i arystokracja. Jest to elityzm, który społeczeństwu wierzącemu w ideały równości trudno jest zaakceptować. Wskazuje się też na religijne pochodzenie instytucji monarchy. (Spellman W.M.: s. 13)
Często przywoływanym argumentem przeciw monarchii jest koszt jej utrzymania. Oprócz normalnych wydatków na rząd i samorządy osobne wydatki są przeznaczane na wytworne życie arystokracji, święta związane z rodziną królewską itp. Poza tym w rękach rodziny królewskiej i arystokratów pozostają dobra ziemskie.
W dobie powszechnej krytyki kolonializmu argumentem przeciw monarchii jest też powiązanie z dawnymi reżimami kolonialnymi. Ten argument wiele osób wyciągało przeciw królowej Elżbiecie i rodzinie Windsorów – spadkobiercom resztek największego imperium kolonialnego w historii naszej cywilizacji.
Czy są argumenty za?
Jeżeli monarchia straciła sens polityczny, jest kosztowna i źle się kojarzy, to dlaczego ktoś miałby chcieć ją utrzymywać? Istnieją jednak równie poważne argumenty za jej zostawieniem.
W systemie partyjnym król lub królowa reprezentuje cały naród, podczas gdy politycy reprezentują swoje partie. Teoretycznie rolę łączącą społeczeństwo powinien pełnić prezydent, ale najczęściej też jest przedstawicielem konkretnej partii i głosi jej poglądy.
Monarchia gwarantuje stabilność, nawet jeżeli w rządzie jest zamieszanie. Monarcha lub monarchini może interweniować w razie kryzysu politycznego. Dbać o balans między skłóconymi partiami.
Według monarchistów jest też... tańsza niż system prezydencki. Jeżeli wierzyć wyliczeniom ze strony thecrownchronicles.co.uk (https://thecrownchronicles.co.uk/explanation/why-constitutional-monarchy-is-the-best-form-of-government/, dostęp 21.09.2022), to koszt utrzymania monarchii brytyjskiej w roku 2015/16 wyniósł 40 mln funtów, podczas gdy koszt utrzymania np. prezydenta Francji wyniósł 103,5 mln – ponad dwa razy drożej!
W dodatku monarchia dziedziczna zwiększa dochody państwa. Powodów może być wiele – od atrakcyjności takiego kraju dla turystów, poprzez większe zaufanie inwestorów dzięki stabilności waluty i systemu politycznego, po wpływ rodziny królewskiej na trendy w modzie.
Ważnym argumentem zwolenników monarchii konstytucyjnych jest też ich z zasady wyższy poziom moralny. Co prawda królowie i książęta mają uprzywilejowany dostęp do władzy, czyli nie muszą być zatwierdzeni przez obywateli, żeby objąć stanowisko. Z drugiej strony jest to „rodzinny biznes”. Takie osoby od dzieciństwa są wychowywane do swojej roli. W tym celu poznają wiele kultur, języków, zapoznają się z historią i praktyką polityczną swojego kraju. Wychowanie monarchów, przynajmniej w naszych czasach, oznacza też dbanie ich „prowadzenie się”.
Jak widać, żadnej stronie nie brakuje argumentów. A jak to się ma w praktyce w poszczególnych krajach?
1. Zjednoczone Królestwo
Dom panujący: Windsor
Król: Karol III
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii to najpotężniejsza monarchia konstytucyjna w Europie. Oprócz krajów należących do UK monarchom podlegają kraje tzw. Wspólnoty Narodów (Commonwealth) (w sumie jest ich 14).
Monarchia brytyjska ma charakter konstytucyjny. Rola monarchy jest doradczo-reprezentacyjna. Dodatkowo Zjednoczone Królestwo jest demokracją parlamentarną. Struktura krajów podległych Koronie Brytyjskiej jest złożona i zróżnicowana. Kraje poza UK mają własne parlamenty i rządy, funkcjonując na poziomie lokalnym jak wszystkie inne demokratyczne państwa. Poza tym Szkocja posiada demokratycznie wybierany parlament, posiadający pewną autonomię decyzji.
Obecnie trwa dyskusja w krajach należących do Wspólnoty czy powinny nadal być podporządkowane Koronie Brytyjskiej. Ten sam problem mają Irlandia i Szkocja. Dyskusja jest gorąca zwłaszcza od czasu tzw. brexitu.
W Wielkiej Brytanii około 67% obywateli opowiada się za pozostawieniem monarchii. Jest to nieznaczny wzrost w stosunku do poprzedniego wyniku z 2019 roku. (por. https://yougov.co.uk/topics/politics/articles-reports/2022/09/18/monarchy-sees-minor-improvement-public-opinion, dostęp 24.09.2022) Poglądy republikańskie są szczególnie popularne wśród młodszych Brytyjczyków, ale w ostatnich latach spadło poparcie dla tej formy rządów również w grupie osób w średnim wieku.
2. Hiszpania
Dom panujący: Bourbon
Monarcha: Felipe VI
W Hiszpanii po pokonaniu republikanów i przejęciu władzy przez generała Franco monarchia została formalnie przywrócona. De facto król wrócił na tron po śmierci Franco i natychmiast zaczął demokratyzację państwa. W 1978 roku podpisał konstytucję zaaprobowaną przez 88% głosujących Hiszpanów. Rola monarchy w Hiszpanii ma przede wszystkim charakter jednoczący. Jego rolą jest też wyznaczanie prezydenta po zasięgnięciu rady przedstawicieli partii zasiadających w Kortezach.
Większość prerogatyw króla jest w jakiś sposób powiązana ze zgodą lub zasięganiem rady prezydenta i demokratycznie wybieranego parlamentu.
Ruch republikański istnieje w Hiszpanii od XIX wieku. W latach 1873-74 i w latach 1931-39 Hiszpania była republiką. Monarchia ma poparcie mniej więcej połowy obywateli. Wśród młodych w przeważają nastroje republikańskie. Mimo to rząd odmawia przeprowadzenia oficjalnego referendum w tej sprawie.
3. Szwecja
Dom panujący: Bernadotte
Monarcha: Karol XVI Gustaw
Monarchia konstytucyjna w Szwecji ogranicza króla do roli reprezentatywno-ceremonialnej. Oprócz wybieranego demokratycznie rządu i parlamentu ważną rolę odgrywają lokalne samorządy, które cieszą się dużą autonomią.
Sztokholm jest miastem, w którym swoją siedzibę ma Alliance of European Republican Movements (AERM) – instytucja grupująca ruchy republikańskie z całej Europy. W ostatnich latach poparcie dla monarchii w Szwecji wahało się między ok. 40 a 60%. W każdym razie Szwedzi nie należą do społeczeństw najbardziej zainteresowanych podtrzymywaniem tej formy ustroju. Jednym z argumentów jest zresztą brak faktycznego wpływu króla i jego rodziny na politykę kraju. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat absolutyzmu we Francji?
4. Norwegia
Dom panujący: Glücksburg
Monarcha: Harald V
Tak jak inne kraje Europy o podobnym ustroju Królestwo Norwegii jest dziedziczną, konstytucyjną i parlamentarną monarchią. Król ma duże prerogatywy polityczne, są one jednak najczęściej realizowane przez Radę Stanu w jego imieniu.
W przeciwieństwie do swoich sąsiadów Norwegowie są przywiązani do tej formy rządów. Na propozycję zniesienia monarchii, wniesioną przez obecnego Ministra Kultury tylko 35 parlamentarzystów spośród 169 zagłosowało pozytywnie. Przeprowadzone w lutym 2022 badanie wykazało, że aż 78% Norwegów jest za jej zachowaniem. (por. https://royalcentral.co.uk/europe/norway/record-high-support-for-the-norwegian-monarchy-177842/, dostęp 24.09.2022)
5. Dania
Dom panujący: Glücksburg
Monarchini: Małgorzata II
Dania, kolejna monarchia konstytucyjna w Europie, daje monarsze prawo do uczestniczenia w formowaniu rządu (jako głos doradczy). Królowa aprobuje nowy rząd, a także podpisuje ustawy parlamentarne.
Co ciekawe w Danii poparcie dla monarchii wzrosło w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat. W 1972 roku tylko 42 Duńczyków było za zachowaniem tego ustroju. W badaniu z 2014 roku za monarchią opowiedziało się aż 84% respondentów!
6. Belgia
Dom panujący: Belgijski
Monarcha: Filip I
Konstytucja wymaga zatwierdzania ustaw parlamentarnych przez króla. Jest on głową państwa i nosi tytuł króla/królowej Belgów. Monarchia belgijska powstała na skutek ruchu narodowo-wyzwoleńczego i jest określana jako monarchia ludowa. Inspiracją dla konstytucji był jej francuski odpowiednik z 1791 roku, a nawet konstytucja amerykańska. Ten wizerunek głowy narodu, jednoczącej Flamandów i Walonów pod wspólną flagą został nadszarpnięty przez zbrodnie popełniane w imię cywilizowania na mieszkańcach belgijskiego Konga.
Król jest głową państwa, desygnuje premiera ze zwycięskiej partii, może wydawać ustawy jeśli zostaną podpisane przez odpowiedniego ministra.
Popularność monarchii w Belgii utrzymuje się na poziomie trochę powyżej 50%.
7. Holandia
Dom panujący: Orański-Nassau
Monarcha: Willem-Alexander
Poparcie dla tej konstytucyjnej monarchii spadło w ciągu ostatnich lat. Według badania internetowego z 2022 roku tylko 56% respondentów popiera monarchię, na początku panowania obecnego króla było to ok. 80%. Część głosów można zrzucić nie tyle na karb republikanizmu, ile poparcia dla konkretnego króla i jego rodziny.
Król jest głową państwa i ma pewien wpływ na jego politykę – np. dzięki prawu do wyboru premiera. Poza tym pełni funkcję reprezentatywną.
Oprócz powyższych w Europie istnieją niewielkie państewka, które mają status księstw oraz Watykan, który jest jedyną niedziedziczną (z oczywistych względów) monarchią absolutną. Poza Watykanem państewka te mają niewielki wpływ na społeczeństwo w Europie. Istnieje debata dotycząca zniesienia monarchii w tych miejscach, ale nie wydaje się najpilniejszą z potrzeb. Co ciekawe – władza księcia Monako czy Wielkiego Księcia Luksemburga jest dużo szersza niż w przypadku królów i królowych dużych monarchii konstytucyjnych.
Patrząc z szerszej perspektywy – monarchia rzeczywiście traci w pewnych miejscach na popularności. W najbliższym czasie nie zanosi się jednak na jej całkowity upadek. Natomiast monarchia brytyjska może utracić kontrolę nad częścią państw Commonwealthu.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- H.A.L. Fisher, Republican tradition in Europe, London 1911
- W.M. Spellman, Monarchies 1000-2000, London 2001
- Oscar Aanmoen, Record high support for the Norwegian monarchy, w: Royalcentral.co.uk, artykuł z 9 czerwca 2022, https://royalcentral.co.uk/europe/norway/record-high-support-for-the-norwegian-monarchy-177842, dostęp: 24.09.2022
- Matthew Smith, The monarchy sees a minor improvement in public opinion, w: YouGov.co.uk, artykuł z 18 września 2022, https://yougov.co.uk/topics/politics/articles-reports/2022/09/18/monarchy-sees-minor-improvement-public-opinion, dostęp: 24.09.2022
- Victoria Howard, 8 reasons constututional monarchy is the best form of government, w: the Royal Chronicles, artykuł z 15 kwietnia 2017, https://thecrownchronicles.co.uk/explanation/why-constitutional-monarchy-is-the-best-form-of-government, dostęp:21.09.2022