Najsłynniejsze władczynie starożytnego Egiptu – od Hatszepsut do Kleopatry

Kobiety w starożytnym Egipcie

Życie codzienne egipskich kobiet

Żeby zrozumieć pozycję królowych i ich szansę na samodzielne rządy warto przyjrzeć się pozycji kobiety w społeczeństwie egipskim. Kobieta miała formalnie prawa równe mężczyźnie ze swojej klasy społecznej. To nie znaczy, że w praktyce żyła tak jak mężczyzna. Każdej płci były przypisane inne role, przypieczętowane bardzo trwałą tradycją.

W literaturze egipskiej rozróżnia się trzy rodzaje kobiet: matka, żona i ladacznica. Najbardziej godna szacunku i zaufania jest według Egipcjan matka. Żonę należy cenić jeżeli jest dobrą gospodynią i pomaga mężowi, ladacznicy unikać – zwłaszcza jeżeli jest piękna i sypia z twoim przełożonym. Ten szczególny szacunek do matki jest też widoczny na dworze faraona. Kobiety rzadko sięgały po pełnię władzy, ale często były darzonymi wielkim szacunkiem regentkami za małoletniości swoich synów lub pasierbów.

W zestawie humorystycznych porad, datowanych między rokiem 300 a 50 p.n.e., kapłan Ankhszeszonq doradza mężczyznom by nie ufali swoim żonom, nie powierzali kobietom swoich spraw i nie liczyli na jej wierność. Oczywiście ten zestaw porad trzeba traktować jako satyrę. (Watterson B., 1994: s. 12-13)

Wolne kobiety z niższych warstw społecznych mogły sprzedawać (lub wymieniać na inne towary) nadmiar produktów domowego rzemiosła. Wykształcone kobiety były lekarzami i kapłankami. Były też takie, które zawodowo zajmowały się tańcem. (Mark J. J., 2017)

Egipcjanie szczególną wagę przywiązywali do piękna swoich wybranek. Poezja miłosna pełna jest dosłownych i symbolicznych odniesień do urody i zmysłowości kobiet. Rzeźby grobowe, przedstawiające żony i matki dostojników zawsze ukazują je młode i zgrabne. O tym jak dużo uwag poświęcali pięknu świadczą też imiona takie jak Nefertiti (Piękna, która przychodzi), Sobeknefru (Piękno Sobeka).

Boginie Egipcjan

W przeciwieństwie do wielu kultur Egipcjanie nie mieli swojego odpowiednika Matki Ziemi (jak grecka Gaja czy andyjska Pacha Mama). Ziemię w micie stworzenia reprezentuje bóg Geb, a jego partnerką jest bogini Niebo – Nut. (Traunecker C., 2007: s 70) Natomiast bogiń nie brakowało i pełniły one ważną rolę w wierzeniach oraz praktykach religijnych. Najczęściej spełniały rolę patronek miłości, opiekunek kobiet i bóstw ochronnych.

Najważniejszą i najlepiej znaną boginią egipską jest Izyda – partnerka Ozyrysa i matka Horusa. Cieszyła się dużą popularnością wśród kobiet. Można sobie wyobrazić, że dla starożytnych Egipcjanek pełniła podobną rolę jak Maryja dla chrześcijanek, co znajduje odzwierciedlenie w podobnej ikonografii.

Panteon egipski pełen jest kobiecych postaci, które spełniają różne zadania.

Bogini Bastet, przedstawiana z głową kocicy reprezentowała szczęście, radość i zabawę. Była też uważana za powierniczkę kobiecych tajemnic. Inne ważne „zwierzęce” boginie to Uadżit w postaci zielonej kobry oraz Nechbet – sępica. Razem tworzyły Ureusz – symbol ochronny Dolnego i Górnego Egiptu.

Władza jest (również) kobietą

Kobiece wątki w symbolice władzy

Posiadanie jednocześnie cech męskich i żeńskich było znakiem potęgi. Warto o tym pamiętać, kiedy patrzymy na kobiety-faraonów z męskimi atrybutami. Również faraonom przypisywano cechy bogiń np. Amenemhat III z XII dynastii został opisany jako Bastet, Obrończyni Obu Krajów. (Taterka F., 2017: s. 49) Boginie – jak już wcześniej wspomniałam – miały ogromne znaczenie jako protektorki, a ich symbole były rozpoznawalnymi znakami Dolnego i Górnego Egiptu (np. Ureusz).

Chociaż dziedziczenie tronu przewidywano dla męskich potomków, to nie było całkiem wykluczone sprawowanie władzy również przez kobiety. Zwłaszcza jeżeli potrafiły one dowieść swojego prawa do korony. W sumie jednak w ciągu całej historii mamy tylko cztery kobiety z potwierdzonymi tytułami faraonów. Poza tym królowe, działające w imieniu nieletnich mężczyzn.

Kobiety u władzy, ale nie absolutnej

Już w czasach pierwszej dynastii żona potężnego króla Dżera (XXXI w. p.n.e.) – niejaka Herneit – pełniła w początkach jego panowania rolę regentki. (por. Taterka F.: s. 48) W kolejnych wiekach wiemy przynajmniej o kilku podobnych przypadkach. Chenti-kaus I rządziła w imieniu swoich dwóch synów na przełomie IV i V dynastii.

Ciekawostką z czasów Trzeciego Okresu Przejściowego (zwłaszcza XXV i XVI dynastii) może być władza kapłanek Amona. Tytułowane Boskimi małżonkami Amona oraz Boskimi adoratorkami Amona miały stosunkowo duży wpływ na politykę kraju. Pierwszy raz tytuł pojawia się w czasach Ahmes-Nefertari, pełniącej przez jakiś czas rolę regentki. Jednak dopiero w Trzecim Okresie Przejściowym zaczęto go nadawać córkom królewskim, od których wymagano zachowania dziewictwa. Zamiast własnych dzieci kapłanka Amona adoptowała kolejną córkę faraona na swoją następczynię.

Pierwszą kobietą-faraonem w historii Egiptu była Neferu-Sebek (lub Sobeknefru) z XII dynastii. Jej imię uwiecznione na liście królów w Sakkarze potwierdza, że została zaakceptowana w tej roli. (por. Taterka F.: s. 52)

Piękne, mądre i potężne – najbardziej znane królowe Egipskie

Hatszepsut

Hatszepsut była córką Totmesa I, władcy XVIII dynastii, i królowej Ahmes. Jej babką od strony matki była wspomniana wcześniej Ahmes-Nefertari. W dynastycznej hierarchii zarówno Hatszepsut jak i jej matka stały wyżej od swoich mężów, były córkami faraona i Wielkiej Małżonki Królewskiej. Hatszepsut jeszcze za życia swojej matki otrzymała tytuł Boskiej Małżonki Amona. Przypuszcza się, że na następczynię szykowała ją nie tylko królowa, ale też faraon. Ona sama powoływała się na wspólne rządy z ojcem, jako legitymację swojej władzy.

Po śmierci Totmesa I władzę objął jego syn z mniej ważnej żony – Totmes II. Przypieczętował ją małżeństwem z przyrodnią siostrą Hatszepsut.

Totmes panował prawdopodobnie tylko trzy lata. Faraon ten nie zostawił po sobie wielu artefaktów. Zdążył natomiast spłodzić z Królewską Małżonką dwie córki – Neferure i Meritre. Kiedy Totmes II zmarł przedwcześnie, Hatszepsut objęła regencję w imieniu jego nieletniego syna, a swojego pasierba. Żoną przyszłego władcy została jedna z jej córek.

Kiedy Totmes II zaaranżował wybór swojego syna Totmesa III na faraona, gdy ten miał zaledwie dwa lata, królowa rozpowszechniała wizerunek swojej starszej córki jako księcia krwi (czyli następcy tronu). Po kilku (prawdopodobnie 3) latach regencji za małoletności Totmesa III ogłosiła się królem. Swój tytuł Boskiej Małżonki Amona przekazała wówczas córce. Widać wyraźnie, że rywalizowała o władzę ze swoim mężem i próbowała wzmocnić pozycję kobiet ze swojej rodziny, być może nawet przenieść dziedziczenie na linię żeńską.

Jednym z najbardziej kontrowersyjnych i budzących najwięcej spekulacji wątków z czasów panowania Hatszepsut jest jej domniemany romans z wysokim urzędnikiem Senenmutem. Urzędnik ten pełnił wiele funkcji i był na pewno prawą ręką królowej. Niektórzy twierdzą, że para ta mogła się doczekać syna, który jednak zmarł we wczesnej młodości.

Hatszepsut rządziła przez kilkanaście lat do swojej śmierci. Kiedy zmarła jej pasierb/zięć – Totmes III nie tylko przejął władzę. Starał się wymazać królową-faraona z historii. Polski egiptolog Filip Taterka uważa, że nie wynikało to z jej niższej pozycji jako kobiety, ale z zawiłych relacji dynastycznych. (Taterka F.: s. 53) A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat wyprawy Napoleona do Egiptu?

Nefertiti i Teje

Słynne popiersie w błękitnej koronie-czapce jest prawdopodobnie najbardziej znanym wizerunkiem jakiejkolwiek władczyni Egiptu. Wiemy, że była współwładczynią za czasów swojego męża – Echnatona, ale nie ma pewności czy kiedykolwiek rządziła samodzielnie.

Prawdopodobnie pochodziła z państwa Mitanni i nosiła imię Taduhepa. (Vandenberg P., 2002: s. 29-31). Jej niezwykła uroda urzekła Egipcjan, dlatego nadali jej imię Nefertiti. Inne spekulacje mówią, że mogła być córką egipskiego urzędnika Aje, a nawet faraona Amenhotepa III. Pójdźmy jednak tropem Taduhepy.

Urodziła się ok. 1367 roku p.n.e., jako córka huryckiego króla Tuszratty. Gdy miała zaledwie 15 lat, ojciec wydał ją za starzejącego się faraona Amenhotepa III. Po jego śmierci dwa lata później została żoną jego syna, który objął władzę jako Amenhotep IV.

Młody faraon w młodości dużo podróżował po Azji. W kraju faktyczną władzę sprawowała jego matka Teje, która nie zamierzała jej łatwo oddać po śmierci męża.

Amenhotep IV miał prawdopodobnie 12, najwyżej 15 lat kiedy zmarł jego poprzednik. Gdy objął rządy, nadal dominującą postacią była jego matka. Stara królowa mogła żyć nawet w kazirodczym związku z synem, na co wskazują niektóre przedstawienia. (por. Vandenberg P.: s. 145) Jednak jego najważniejszą żoną została Nefertiti. Możliwe, że nawet z wyboru królowej matki, dlatego trudno jest mówić o Nefertiti nie wspominając Teje.

Nowy faraon w krótkim czasie porzucił kult wielu bogów i zaczął czcić tarczę słoneczną – Atona, jako jedynego boga. Przyjął imię Echnaton, a stolica państwa została przeniesiona w głąb pustyni, gdzie od zera zbudowano miasto Achetaton (dziś el-Amarna). Zmiany te miały nie tylko konsekwencje religijne, ale i polityczne. Przede wszystkim były jawnie wymierzone w potężnych kapłanów Amona.

Częścią rewolucji religijno-politycznej była zmiana sposobu życia rodziny królewskiej. Zachowywali się dużo bardziej swobodnie niż ich przodkowie. Rodzice przebywali ze swoimi dziećmi (Nefertiti i Echnaton mieli sześć córek), publicznie okazywali sobie uczucia. Faraon był też pacyfistą i przeciwnikiem kary śmierci. Jednocześnie wzrastały wpływy młodej królowej, ponieważ sam faraon nie interesował się polityką. Badacze podejrzewają dziś, że to ona mogła być główną inicjatorką, a przynajmniej gorliwą zwolenniczką nowej religii. (Vandenberk P.: s. 147)

Prawdopodobnie w wyniku rozwijającej się choroby o podłożu genetycznym Echnaton mógł mieć narastające zaburzenia intelektualne i psychiczne. Jego zainteresowanie przeszło z królowej na Semenchkare – męża jednej z ich córek. Nie wiemy, czy zainteresowanie miało to podłoże seksualne. Wiemy, że Semenchkare z jakichś powodów zyskał fawory faraona i zastąpił go na tym stanowisku po jego śmierci. Inna wersja mówi, że przez jakiś czas po śmierci Echnatona rządziła Nefertiti, a Semenchare był jej następcą.