Opricznina - data, pojęcie, cele, zadania, ofiary, liczne okrucieństwa

Iwan IV Groźny na tronie

Dzieciństwo Iwana a okrucieństwo władcy

Istnieje debata wśród historyków czy Opricznina doszłaby do skutku, a oprycznicy mogli szerzyć terror, gdyby nie okoliczności polityczne. Czy taki władca jak Iwan Groźny był w stanie rządzić sprawiedliwie i pokojowo? Trudno powiedzieć na pewno. Wiemy, że już od dzieciństwa wykazywał się szczególnym okrucieństwem.

Nie ma się czemu dziwić. Z jednej strony, jako następca tronu miał status niemal półboski na dworze moskiewskim. Z drugiej od wczesnego dzieciństwa był świadkiem okrucieństwa i krwawych intryg. Osierocony przez ojca, Wielkiego Księcia Wasyla III w wieku 3 lat, mając lat 8, stracił matkę i mamkę. Został sam na łasce skłóconych książąt i bojarów. Regentka, matka Iwana zginęła prawdopodobnie w wyniku otrucia. Od tego czasu następca tronu był świadkiem krwawych starć między rodami walczącymi o władzę. (Serczyk W., 2004: s. 16) Na jego oczach dokonywały się aresztowania i zabójstwa przeciwników aktualnie dominującego rodu.

Opozycja była tworzona przez znamienite rody. Przede wszystkim byli to książęta z rodziny Szujskich i Bielskich. Po okresie polityki centralizacyjnej Iwana III i Wasyla III mieli nadzieję na odzyskanie regionalnej autonomii. Po śmierci regentki na plan pierwszy wysunęli się Szujscy i ich stronnictwo. Nie wdając się w szczegóły, zaznaczę tylko, że to im Iwan zawdzięczał najwięcej strachu, upokorzeń. Szybko się też uczył. Mając zaledwie 13 lat, kazał uwięzić Andrzeja Szujskiego. Nadgorliwi wykonawcy zabili go i nie ponieśli za to żadnej kary. Zaczęły się represje wobec całego rodu. Nieraz prowadzone na oślep, ale wzmacniające autorytarną władzę Iwana. (Serczyk W., s. 19)

Patrząc na wczesny okres panowania Iwana Groźnego, można łatwo zauważyć, że opricznina była tylko udoskonaleniem metod, które wyrwały się spod kontroli. Terror i represje wydawały się oczywistym narzędziem w momencie buntu. Zapobiegania tendencjom decentralizacyjnym wymagało ofiar.

Trzeci Rzym – zwrot w historii Rosji

Od najmłodszych lat Iwan IV był otaczany wielką czcią, chociaż poza oficjalną procedurą traktowano go z pogardą i lekceważeniem. (por. Bazylow L., 1975: s. 95) W praktyce kuratelę nad małoletnim władcą sprawowali bojarzy. To Duma bojarska podejmowała decyzje, chociaż oficjalnie były one „ukazami” księcia. W historii Rusi ta organizacja miała długą tradycję, sięgającą głębokiego średniowiecza. Dla władcy, który chciał umocnić władzę centralną i dla jego doradców ta sytuacja nie była korzystna. Musiał się jakoś uniezależnić.

Pierwszym krokiem było przyjęcie tytułu cara (cesarza) Rosji, drugim małżeństwo. Władca żonaty był uważany za dorosłego, tym samym zdolnego do rządzenia. Obie uroczystości odbyły się na początku 1547 roku.

Przyjęcie tytułu cara było związane z ideą, która pojawiła się w Rosji już po upadku Konstantynopola w 1453 roku. W ten sposób władca Rosji stał się cesarzem, następcą władców rzymskich i bizantyńskich. Iwan IV mógł się powołać na pochodzenie po kądzieli od cesarskiego rodu Paleologów (jego babką była Zoe Paleolog).

Decyzja o przyjęciu tytułu cesarskiego przeszła na zachodzie bez echa. W historii Rosji była jednak kluczowa. Wpływała też na charakter przyszłej polityki wewnętrznej i zagranicznej cara.

Dodam tylko, że Iwan IV nie nazwał Moskwy „Trzecim Rzymem”. Wykorzystał ideę, ze spadku po Bizancjum wybrał to, co mu było potrzebne, ale stworzył coś nowego i własnego. (por. Andrusiewicz A., 2019: 15%)

Jak powstała Opricznina?

Od cara do tyrana

Nie minęło wiele czasu od koronacji i zaślubin, kiedy w Moskwie wybuchła seria pożarów. Mieszkańcy zaczęli obwiniać Glińskich (rodzinę matki cara). Zabili wuja Iwana Groźnego – Jerzego Glińskiego i żądali głowy jego babki, Anny. Możliwe, że cała sprawa była podsycana przez odsuniętych od władzy Szujskich. Po serii samosądów Iwan IV Groźny ostro stłumił bunt i zabrał się do reorganizacji państwa. Opozycja wywołała buntem moskiewskim skutek odwrotny od zamierzonego. Jeśli szukasz więcej ciekawostek, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o rosyjskich postaciach historycznych.

Pierwszym krokiem było wprowadzenie reform na miarę nowego imperium. Warto im się przez chwilę przyjrzeć. Choć pewnie nie każdy historyk się ze mną zgodzi, to sądzę, że późniejsza Opricznina stanowiła drugi etap tej samej polityki centralizacyjnej. Pierwszy okres rządów cara jest jednak łagodniejszy. Bardziej skupia się na usystematyzowaniu władzy administracyjnej niż zastraszeniu i ukaraniu przeciwników.

Do tej pory bojarzy mieli dość dużą władzę i często uprawiali w prowincjach samowolę. W celu scentralizowania władzy car utworzył tzw. Radę Wybraną, czyli rodzaj rządu. W jej skład weszło trzech nowych ludzi na dworze: pop z soboru Zwiastowania na Kremlu Sylwester, przedstawiciel średniej szlachty Aleksy Adaszew i książę Andrzej Kurbski. (Serczyk W., s. 24) Dodajmy, że Iwan IV wziął sobie za żonę Anastazję Zacharinę-Koszkinę, z neutralnego rodu Zacharinów. Wszystko to były sensowne kroki polityczne. Stawiał na usystematyzowanie władzy centralnej w Rosji, marginalizację dawnych zwaśnionych rodów i ograniczenie lokalnych autonomii. Drugą ważną instytucją (obok Rady), która brała udział w reformach były tzw. Sobory Ziemskie. (Bazylow L., s. 98) Nowy kodeks praw ograniczył, a w końcu zniósł instytucję namiestników na rzecz lokalnie wybieranych administracji i sądownictwa (ale podporządkowanych strukturze centralnej). Usystematyzowano podatki i zobowiązano do służby wojskowej wszystkich posiadaczy ziemi (nadanej lub dziedziczonej). Powstała stała armia strzelców (3000 ludzi), którzy zamieszkali pod Moskwą. (Serczyk W., s. 33) Cerkiew została ściślej podporządkowana władzy państwowej i jednocześnie wzmocniona jako duchowe ramię władzy. Ta seria reform w historii Rosji mogła prowadzić do całkiem innego rozwoju wypadków. Reformy były zakrojone na szeroką skalę. Jednak osobowość cara i wydarzenia, które nastąpiły później, sprawiły, że właśnie Opricznina oraz okrutne represje stały się znakiem rozpoznawczym Iwana Groźnego.

Ten okres sensownych reform i udanych aktów unifikacji państwa (m.in. opanowanie chanatu kazańskiego i astrachańskiego) kończą się około 1560 roku. Zmarła carowa Anastazja i zaczęły krążyć pogłoski, że otruto ją na rozkaz wszechwładnego Adaszewa. On sam, jego rodzina i zwolennicy popadli w niełaskę. Do monasteru Sołowieckiego zesłano Sylwestra. To rozbijało dotychczasowy układ w Rosji. Rozpoczęły się represje. Opozycja została zdziesiątkowana, a trzeci przedstawiciel Rady, Kurbski zbiegł na Litwę w 1564 roku i sprzymierzył się z Zygmuntem Augustem. Iwan IV Groźny czuł się zdradzony i zagrożony przez buntowników. (Bazylow L., s.108)

Początek i okoliczności powstania Opriczniny

W tych warunkach zaczyna się walka cara z bardziej lub mniej domniemanymi zdrajcami. Analizując dokładniej ten okres w historii Rosji, można zrozumieć motywację cara. Chociaż przeprowadzane czystki i morderstwa trudno usprawiedliwić, wiadomo lepiej, skąd się wzięła Opricznina.

Car powoli tracił kontrolę. Śmierć żony musiała obudzić lęki z dzieciństwa. Jednocześnie realnie zaburzyła równowagę na moskiewskim dworze. Trudno nie ulec wrażeniu, że obie strony nakręcały rosnący strach i brak zaufania. Car obawiał się utraty władzy, współpracownicy i bojarzy obawiali się represji. W takich okolicznościach Andrzej Kurbski uciekł na Litwę. Z jego korespondencji z Iwanem Groźnym wyłaniają się dwie wizje władzy. Iwan zdecydowanie uznawał swoje prawo do okrucieństwa wobec zdrajców (oraz nagradzania i karania „niewolników” jak ich nazywał – por. Serczyk W., s. 62-64).

Na początku 1565 roku dokonano nowego podziału Rosji na „opriczninę” i „ziemszczinę”. Ta pierwsza oznaczała dzielnicę wydzieloną z państwa jako bezpośrednią własność cara. W jej skład weszły liczne miasta na zachodzie, południu i centrum kraju. Poza tym do cara należała odtąd część Moskwy i północna część kraju, poszerzana w następnych latach. Nazwa opricznina obejmowała również osobny dwór carski i wojsko. (Serczyk W., s. 72)