Pacta conventa – data podpisania, postanowienia, treść, ciekawostki

Pacta conventa - definicja i okoliczności wprowadzenia

Pacta conventa – definicja

Pochodzące z języka łacińskiego sformułowanie pacta conventa oznacza dosłownie „warunki uzgodnione”. Dokument ten miał charakter publiczno-prawny, a była to umowa, którą podpisywał z Rzeczpospolitą wybrany podczas wolnej elekcji monarcha. Prezentowane w niej warunki dotyczyły kwestii politycznych, gospodarczych i kulturowych.

Pacta conventa można potraktować jako obietnice przedwyborcze kandydatów na tron polski i litewski. Zawierały one postanowienia, które kandydat zobowiązywał się wprowadzić w życie w trakcie swojego panowania, jeśli sejm elekcyjny zdecyduje się na jego kandydaturę.

Dokument, który monarcha podpisywał na sejmie koronacyjnym, był jednym z przejawów, w jaki ograniczana była władza królewska. Na sejm elekcyjny zainteresowani kandydaci wysyłali swoich posłów i to właśnie oni uzgadniali warunki w imieniu swojego zwierzchnika. Dlatego też czasem pacta conventa zawierały postanowienia, które monarcha nie koniecznie chciał wypełnić.

Pacta conventa a artykuły henrykowskie

Kolejnym dokument, który podpisywał nowy król, to artykuły henrykowskie. Po raz pierwszy artykuły henrykowskie spisano w trakcie bezkrólewia po śmierci Zygmunta II Augusta – ostatniego przedstawiciela dynastii Jagiellonów na polskim tronie. Ich postanowienia były jednak niezmienne przez cały okres sprawowania władzy przez monarchów elekcyjnych. Pacta conventa z kolei tworzone były każdorazowo podczas kolejnych bezkrólewi z kandydatami do polskiej korony królewskiej. Były to indywidualne zobowiązania dodatkowe władcy.

Artykuły henrykowskie zawierały w swojej treści podstawy funkcjonowania państwa. Swoją nazwę wiążą z pierwszym królem elekcyjnym – Henrykiem Walezym. Dodatkowo po jego ucieczce z kraju do przysięgi koronacyjnej wszedł przepis o możliwości wypowiedzenia przez szlachtę posłuszeństwa królowi. Dla niektórych historyków wspólna definicja i charakter artykułów henrykowskich i pacta conventa postrzegane były jako zapowiedź przyszłej konstytucji.

Artykuły henrykowskie zawierały następujące warunki:

• potwierdzenie panowania zasady wolnej elekcji,
• niemożność dziedziczenia tronu,
• uzgadnianie spraw wojny oraz pospolitego ruszenia z sejmem,
• zwolnienie szlachty z podatków,
• konieczność utrzymywania przez monarchę wojska kwarcianego,
• istnienie przy królu rady senatorskiej,
• obowiązek zwoływania sejmu co dwa lata,
• konieczność powstawania pism urzędowych w kancelarii państwowej – z obowiązkowym podpisem kanclerza lub podkanclerza – a nie z prywatnej kancelarii królewskiej.

Pacta conventa – okoliczności wprowadzenia

Pierwszą wolną elekcją w Rzeczpospolitej był wybór Władysława Jagiełły w 1386 r. na tron Polski. Od tej pory władza królewska spoczywała w rękach przedstawicieli dynastii Jagiellonów, wybieranych przez członków szlachty. W 1529 r. zwyczaj ten został przerwany przez Zygmunta I Starego i jego żonę, Bonę Sforzę, którzy wymusili na szlachcie wybór ich syna, Zygmunta Augusta, na współrządzącego i rządzącego po śmierci ojca. Była to elekcja vivente rege – „za życia króla”.

Szlachta wkrótce wymusiła na Zygmuncie Starym ustanowienie jasnych, trwałych i niepodważalnych zasad przeprowadzania wyboru nowego króla. W ten sposób wprowadzono w Polsce elekcję viritim – o wyborze monarchy – dopiero po śmierci jego poprzednika – decydowała szlachta stawiająca się osobiście na polu elekcyjnym. W życie weszła także zasada wolnej elekcji, której definicja nie ograniczała kandydatów do tronu do członków dynastii panującej. Nikt jeszcze wówczas nie przypuszczał, że już pierwszy sejm elekcyjny nie będzie mógł wybierać spośród Jagiellonów.

W 1572 r. bezpotomnie zmarł Zygmunt II August. Ostatni męski potomek Jagiellonów na polskim tronie mimo trzykrotnego ożenku nie pozostawił dzieci z tych związków. Króla – jak interrex – na stanowisku zastąpił arcybiskup gnieźnieński i prymas polski (funkcję tę pełnił wówczas Jakub Uchański), co w przyszłości stało się prawem zwyczajowym. Jeśli szukasz więcej ciekawostek, sprawdź także ten artykuł o drodze Henryka Walezego do tronu.

Pacta conventa – pierwsze postanowienia i warunki

Umowa Henryka Walezego

Henryk Walezy o polską koronę starał się jeszcze za życia ostatniego Jagiellona. Francuskie poselstwo proponowało go na męża Anny Jagiellonki, siostry Zygmunta. Król jednak nie przyjął posłów, a dokument z propozycją małżeństwa nie został mu przedstawiony. Po śmierci króla Henryk Walezy stał się najpoważniejszym kandydatem do tronu polskiego.

Sejm elekcyjny w trakcie pierwszego bezkrólewia trwał od 5 kwietnia do 20 maja 1573 r. 11 maja wybrano Henryka Walezego królem Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Oto, co zawierały dodatkowe postanowienia Henryka Walezgo:

• obietnicę spłaty długów Zygmunta Augusta,
• zobowiązanie do zasilania skarbca państwowego kwotą 450 000 zł rocznie z własnego majątku,
• wykształcenie we Francji 100 polskich szlachciców własnym kosztem,
• deklarację odrestaurowania Akademii Krakowskiej i sprowadzenia do niej zagranicznych uczonych,
• obietnicę odbudowania floty polskiej, a także sprowadzenia na Bałtyk floty francuskiej,
• gwarancję sprowadzenia 4-tysięcznej piechoty gaskońskiej, która miała wesprzeć wschodnią granicę przeciwko carowi rosyjskiemu Iwanowi IV Groźnemu,
• utrzymanie sojuszu polsko-francuskiego.

Początkowo dokument miał zobowiązać Walezjusza również do poślubienia Anny Jagiellonki, ale zrezygnowano z tego zapisu. Nie zmienia to faktu, że małżeństwa tego oczekiwano od króla. Jednak Anna była 30 lat starsza od Henryka, który uwielbiał towarzystwo młodych i pięknych kobiet. Starsza partnerka nie była dla niego atrakcyjna, dlatego jak mógł, zwlekał ze ślubem. Kiedy dotarła do niego wiadomość o śmierci brata, opuścił Polskę i wrócił do Francji, by tam przejąć tron po zmarłym.