Powstanie kościuszkowskie - daty, przebieg, bohaterowie, geneza, skutki

Insurekcja kościuszkowska stanowiła ostatni zryw wolnościowy Polaków przed ostatecznym upadkiem Rzeczypospolitej zakończonym trzecim rozbiorem. Przebieg powstania, znaczące bitwy i oraz bohaterowie, jakimi byli generał Tadeusz Kościuszko, kosynier Bartosz Głowacki czy szewc Jan Kiliński, wskazują na ogromny zryw narodowowyzwoleńczy, w którym wzięło udział nie tylko regularne wojsko, czy słynni kosynierzy, lecz także zwykli ludzie. Jednak możliwości Polaków okazały się za małe wobec nadciągających wojsk rosyjskich, pruskich i austriackich. Porażka przypieczętowała trzeci rozbiór Polski i zniknięcie państwa polskiego z mapy Europy na 123 lata.

Dlaczego rozpoczęło się powstanie kościuszkowskie

Insurekcja kościuszkowska - geneza

II rozbiór Polski i klęska wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku spowodowały wkroczenie armii rosyjskiej do Polski oraz objęcie władzy przez Konfederację Targowicką. Targowiczanie przystąpili do usuwania reform konstytucji 3 maja, wprowadzili cenzurę i rozpoczęli redukcję wojska polskiego. Jednocześnie wojska rosyjskie dokonywały grabieży i represji politycznych. Doszło do załamania gospodarczego i finansowego, rosły ceny żywności. W okresie tym w Warszawie upadło 7 banków.

Targowiczanie skupili się na redukcji armii polskiej i usuwaniu oficerów zaangażowanych patriotycznie. Jednocześnie działacze polityczni i oficerowie zaczęli przygotowywać powstanie, dlatego też starali się opóźnić redukcję armii, aby przygotować oddziały wojskowe do powstania. Brygadier Antoni Madaliński, dowódca Wielkopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej, który nie mógł dłużej sabotować decyzji o redukcji jego oddziałów, zdecydował się na wymarsz z Ostrołęki do Krakowa. Waśnie ten wymarsz uważa się za wybuch powstania kościuszkowskiego.

Przygotowania do powstania

Spisek mający na celu wybuch powstania przeciw Rosji i Prusom zawiązał się już w 1792 roku. Brali w nim udział działacze polityczni w Polsce i na emigracji. Niektórzy historycy uważają jednak, że powstanie zostało sprowokowane przez frakcje na dworze rosyjskim, które chciały przyspieszyć trzeci rozbiór Polski.

Spiskowcy podjęły próbę nawiązania kontaktów z rewolucjonistami francuskimi. W tym celu Tadeusz Kościuszko został wysłany do Paryża. Jednak nie uzyskał on od Francuzów żadnej wiążącej deklaracji pomocy, tylko zachęty do powstania.

Wybuch powstania przyspieszyło wykrycie spisku przez Rosjan oraz obawy, że część wojska polskiego zostanie wcielona przymusowo do armii rosyjskiej. Uważa się, że powstanie rozpoczęło się w momencie, gdy Antoni Madaliński odmówił redukcji wojska i wyruszył z Ostrołęki do Krakowa.

Przebieg powstania kościuszkowskiego - data, bitwy, dowódcy, straty

Data rozpoczęcia powstania

Za moment, w którym rozpoczęło się powstanie kościuszkowskie, uważa się 24 marca 1794 roku, kiedy to na rynku w Krakowie ogłoszono Akt powstania przeciwko Rosji i carycy Katarzynie II. Dowódcą i naczelnikiem sił zbrojnych powstania został Tadeusz Kościuszko, który w tym dniu złożył przysięgę. Akt powstania nadawał Kościuszce całkowitą władzą i czynił go dyktatorem w czasie powstania. Jego pierwszą decyzją był wymarsz do Warszawy.

Kościuszko ogłosił pobór do wojska. W chwili wybuchu powstania miał tylko około 4000 ludzi. Dlatego też wydał uniwersał nakazujący stawienie się rekrutów. Początkowo rekrutacja napotykała opory. Dopiero po zwycięstwie pod Racławicami, ochotnicy zaczęli przybywać, a w różnych regionach wybuchały kolejne powstania.

Słynni kosynierzy

Generalnie uważa się, że formacje kosynierów powstały po raz pierwszy w powstaniu kościuszkowskim. Z powodu braku ludzi i uzbrojenia ściągano ludzi na zasadzie pospolitego ruszenia. Również ziemianie z krakowskiego zajmowali się werbunkiem i na własny koszt wyposażali chłopów zwerbowanych do powstania. Wtedy właśnie powstały oddziały chłopskiej milicji, tak zwani kosynierzy, gdyż ich bronią były kosy bojowe osadzone na sztorc. Początkowo kosynierzy pełnili w wojsku głównie funkcje pomocnicze. Uważa się również, że do oddziałów kosynierów wcielano ludzi bez przeszkolenia wojskowego, którzy nie umieli posługiwać się bronią palną.

Kosynierzy wsławili się szczególnie w bitwie pod Racławicami. Wtedy to 300 kosynierów pod wodzą Tadeusza Kościuszki zdobyło rosyjskie armaty i przesądziło o zwycięstwie w bitwie. Kosynierzy brali również udział w bitwie pod Szczekocinami, jak również później w powstaniu listopadowym i styczniowym.

Przebieg powstania

Najważniejsze bitwy:

  • 4 kwietnia bitwa pod Racławicami, dowódcy: generał Tadeusz Kościuszko i generał major Aleksander Tormasow - zwycięstwo wojska Polskiego, straty po stronie polskiej były niewielkie, natomiast po stronie rosyjskiej straty wyniosły około 1000 żołnierzy,
  • 6 czerwca bitwa pod Szczekocinami, dowódcy: Tadeusz Kościuszko i król Prus Fryderyk Wilhelm II - porażka wojsk polskich, straty po stronie polskiej ponad 2000 żołnierzy,
  • 10 października bitwa pod Maciejowicami, dowódcy: generał Tadeusz Kościuszko, generał Fiodor Denisow i generał Iwan Fersen - klęska wojsk polskich, straty po stronie polskiej 4000 zabitych, po stronie rosyjsko-pruskiej 2000 zabitych.

W czasie marszu w kierunku Warszawy doszło do sławnej bitwy pod Racławicami, gdzie wsławili się kosynierzy. Zwycięstwo w tej bitwie nie miało wielkiego znaczenia, gdyż Polakom nie udało się rozbić sił rosyjskich. Jednak miało ono znaczenie moralne, gdyż Polacy uwierzyli w możliwość pokonania Rosjan.

Zwycięstwo w bitwie pod Racławicami spowodowało zryw środowisk patriotycznych. W Warszawie doszło do insurekcji, w której wojsko wsparli mieszkańcy miasta pod dowództwem szewca Jana Kilińskiego. Powstańcom udało się wypędzić oddziały rosyjskie z miasta. Kilku dni późnie doszło w Wilnie do podobnego powstania, które również zakończyło się sukcesem.

5 maja 1794 roku wojska Kościuszki zostały osaczone pod Połańcem przez siły rosyjskie pod dowództwem generała Denisowa. Wkrótce jednak dywizja generała Jana Grochowskiego zmusiła Rosjan do odwrotu. Właśnie wtedy pod Połańcem, został ogłoszony słynny Uniwersał Połaniecki, w którym Kościuszko znacznie poprawił warunki życia chłopów: nadawał chłopom wolność osobista, zmniejszał pańszczyznę, umożliwiał chłopom opuszczanie wsi oraz uniemożliwiał rugowanie chłopów z ziemi. Uniwersał połaniecki miał jednak tylko wydźwięk moralny, gdyż jego obowiązywanie zakończyło się wraz z klęską powstania.

Sytuacja powstania zmieniła się gdy 16 maja 1794 roku Prusy przystąpiły do walki. Prusacy pokonali powstańców pod Szczekocinami, następnie zajęli Kraków. W czerwcu na teren Polski wkroczyły również oddziały austriackie. Na wieść o zbliżaniu się wojsk pruskich, w Warszawie doszło do rozruchów, podczas których powieszono wielu targowiczan. Od lipca do września trwało oblężenie Warszawy przez wojska rosyjskie i pruskie. Powstania w Wielkopolsce i na Litwie zmusiło wojsko zaborców do odstąpienia od oblężenia Warszawy. Ostatecznie Wilno skapitulowało 12 sierpnia. Natomiast 4 listopada wojska generała Suworowa zdobyły Warszawę dokonując przy tym rzezi mieszkańców Pragi i znacznych grabieży. Ostatecznie rozwiązanie oddziałów powstańczych nastąpiło 16 listopada. Klęska powstania przyspieszyła trzeci rozbiór Polski, natomiast tysiące wziętych do niewoli żołnierzy polskich siłą wcielono do armii rosyjskiej, zaś 20 tysięcy oficerów i działaczy politycznych zesłano na Syberię.