Powstanie kościuszkowskie - geneza, przebieg, bitwy, upadek

Powstanie kościuszkowskie – geneza

Drugi rozbiór Polski i sytuacja w Europie

Wybuch powstania z inicjatywy Tadeusza Kościuszki 24 marca 1794 roku był bezpośrednią reakcją na politykę zaborców wobec Polski. Zanim jednak powiem jak rozpoczęło się powstanie kościuszkowskie warto narysować krótko sytuację w Europie. We Francji trwała rewolucja, która wiązała siły pruskie i austriackie na Zachodzie. 21 stycznia 1793 roku ścięto Ludwika XVI. W tym samym czasie Kościuszko udał się w podróż do Francji. Miał przedstawić rewolucyjnemu rządowi młodej republiki plan wspólnej wojny przeciw Prusom i Austrii. Francja nie była jednak zainteresowania, a plany po drodze wyciekły do wiadomości rządu austriackiego. Tymczasem zacieśniała się pętla. 23 listopada 1793 roku sejm grodzieński przeprowadził II rozbiór Polski. Powstanie nadal odkładano, czekając na lepsze przygotowanie do walki.

21 lutego 1794 Rada Nieustająca zarządziła redukcję o połowę wojska polskiego. Zredukowani żołnierze mieli być wcieleni do armii pruskiej i rosyjskiej. Data ta zmusiła spiskowców w Polsce i na emigracji do przyspieszenia powstania. Taki był plan zaborców. Wciągnięcie Polaków do walki, w której ich szanse były bliskie zeru miało umożliwić zaborcom ostateczną pacyfikację kraju.

Jak rozpoczęło się powstanie?

Oficjalna data rozpoczęcia powstania to 24 marca 1794 roku. W tym dniu na rynku krakowskim został odczytany akt rozpoczęcia powstania. Następnie Tadeusz Kościuszko złożył przysięgę, w której obiecał nie nadużywać i nie wykorzystywać władzy dyktatorskiej do własnych celów. W akcie otrzymywał bowiem całkowitą władzę.

Powstanie kościuszkowskie rozpoczęło się w momencie niezbyt dogodnym dla Polaków. Do dyspozycji powstańców było tylko 4000 zbrojnych. Mimo to jego początkowy przebieg był całkiem imponujący. Kościuszko rozpoczął od razu rekrutację do powstańczego wojska z małopolskich wsi, oprócz tego pojawiło się dużo ochotników. Część z nich była kierowana do miast, jako milicja. Wybuch insurekcji nastąpił w dobrym momencie świadomości społecznej. Konstytucja 3 maja i rewolucja francuska inspirowały radykalnymi hasłami. Bitwy między Francją, a Austrią i Prusami przynosiły straty zaborcom i uniemożliwiały zaangażowanie w Europie Środkowej. Dowódcy wiedzieli jednak, że losy zrywu wiszą na włosku.Insurekcja kościuszkowska zaczynała się od niedoborów żołnierza i broni palnej. Dlatego dużą rolę odegrają w niej kosynierzy. Ta formacja składała się z chłopów, uzbrojonych w kosy postawione na sztorc.

Przebieg insurekcji kościuszkowskiej

Bitwa pod Racławicami i uniwersał połaniecki

Póki co wojska powstańcze formowały się w Małopolsce. Jednak celem było przedostanie się do Warszawy i rozpoczęcie zrywu w innych częściach dawnej Rzeczpospolitej. Taką możliwość dało zwycięstwo pod Racławicami.

3 kwietnia 1794 Kościuszko połączył siły z generałami Zajączkiem i Slaskim pod Koniuszą. Tutaj generał rosyjski Denisow próbował otoczyć wojska polskie. Gdyby się to udało Rosjanie mieliby przewagę 2000 żołnierzy (i z pewnością lepszego uzbrojenia) i mogliby bardzo szybko stłumić powstanie kościuszkowskie. Jednak Kościuszko ruszył w kierunku Warszawy, pod drodze w potyczce z oddziałem kozackim udało się pozyskać informacje o planach Rosjan. 4 kwietnia po południu rozpoczęło się starcie z jedną z dywizji rosyjskich pod Racławicami. Obie strony miały czas rozstawić wojska i przemyśleć taktykę bitwy.

Bitwa trwała do wieczora i właściwie oznaczała oficjalny wybuch powstania, dopiero teraz można było podjąć dalsze kroki i zorganizować większe siły wojskowe. Denisow, który zlekceważył siły Polskie poniósł wielkie straty. Na kilkaset ofiar po stronie polskiej zginęło około 1000 żołnierzy rosyjskich.

Data 4 kwietnia była iskrą, która skutkowała przyłączaniem kolejnych oddziałów i miast do powstania. 

Przebieg działań przez następny miesiąc był dość spokojny. Nie miały miejsca żadne regularne bitwy, chociaż odbyły się walki o wyzwolenie miast. 17 kwietnia Warszawiacy pod wodzą szewca, Jana Kilińskiego, wypędzili Rosjan ze stolicy. 23 kwietnia w ich ślady poszli mieszkańcy Wilna.

Kościuszko i towarzyszący mu dowódcy spokojnie zbierali siły, szykując się do większych starć. Ważnym elementem jego taktyki było przyciągnięcie chłopów do walki. W tym kontekście trzeba rozpatrywać ogłoszony 7 maja uniwersał połaniecki. Jego postanowienia obejmowały:

• nadanie wolności osobistej chłopom
• ograniczenie poddaństwa
• przyznanie chłopom prawa do opuszczenia ziemi (pod pewnymi warunkami)
• zawieszenie pańszczyzny dla powołanych do wojska
• zakaz rugów i nieusuwalność z ziemi
• wprowadzenie instytucji dozorcy, który miał reprezentować sprawy chłopskie swojego okręgu

Powstanie kościuszkowskie było więc o wiele bardziej radykalne niż powstanie listopadowe. Radykalnym decyzjom naczelnika sprzyjał rozwój rewolucji francuskiej. Data 1794 zbiega się z rządami Robespierre'a we Francji i czasem tzw. Wielkiego Terroru. Z polskiej perspektywy jednak wybuch rewolucji był nadzieją na radykalne zmiany w całej Europie. Sprawdź także ten artykuł o wybuchu i przebiegu powstania kościuszkowskiego.

Powstanie kościuszkowskie strategia i polityka

Kiedy rozpoczęło się powstanie, Kościuszko dysponował niewielką siłą zbrojną. Jednak dzięki dobremu planowaniu i właściwym decyzjom politycznym udało się dość szybko rozwinąć siłę militarną. II rozbiór Polski został przeprowadzony tuż po Sejmie Czteroletnim. Polska niedawno była królestwem nie ustępującym innym państwom Europy. Dlatego Tadeusz Kościuszko był w dużo lepszej sytuacji kiedy wybuchła insurekcja kościuszkowska niż będą jego naśladowcy 35 lat później.

Warto jeszcze chwilę poświęcić sprawie chłopskiej. Kosynierzy stanowili w armii kościuszkowskiej ważną siłę. Już w bitwie pod Racławicami odegrali ogromną rolę. Zanim ich prawa zostały zebrane w jeden uniwersał połaniecki Kościuszko wydawał kilka dokumentów przyznających chłopstwu lepsze prawa.

Drugą liczącą się siłą w insurekcji jest lud miejski. Niektórzy historycy przypuszczają, że warszawscy rzemieślnicy i czeladnicy mogli już wcześniej szkolić się do walki. Kiliński w swoich pamiętnikach sugeruje, że uczestniczył w spotkaniach spiskowców. Kiedy rozpoczęło się powstanie kościuszkowskie był zdecydowany na działanie. Oprócz rzemieślników w walkach o stolicę brała udział zapewne zubożała szlachta, uczniowie i Żydzi. Wybuch insurekcji warszawskiej dał więc naprawdę możliwość przezwyciężenia wewnętrznych sporów i nierówności społecznych. Przez całe następne stulecie nie będzie zrywu tak powszechnego, o tak radykalnym wydźwięku społecznym. Dowódcy rekrutowali się nie tylko ze szlachty i inteligencji, a bitwy były wygrywane nie tylko dzięki szlacheckim oddziałom.

Warto dodać, że II rozbiór polski i przegrana wojna z Rosją bardzo źle wpłynęły na ekonomię kraju. Dlatego nie tylko szlachcie zależało na zrzuceniu obcego jarzma.

Polityka Kościuszki zaczyna się trochę rozsypywać kiedy Prusy i Rosja przechodzą do kontrofensywy. Data 3 czerwca 1794 rozpoczyna serię bitew, które przyniosły stronie polskiej porażkę i straty. Polskie oddziały zaatakowały pod Dubienką oddział rosyjski. Zostały jednak zmuszone do odwrotu. Podobnym rezultatem zakończył się przebieg kolejnych bitew pod Szczekocinami i Chełmem. Następnie Prusacy zajęli Kraków, a Austriacy Lublin.

Dalszy przebieg powstania to próba zapanowania nad narastającym chaosem. Mimo brawurowej obrony 20 lipca Wilno ostatecznie skapitulowało przed Rosjanami na początku sierpnia. Tymczasem na zachodzie kraju jeszcze się nie poddawano. Wojskom prusko-rosyjskim nie udało się zdobyć Warszawy. Wybuch insurekcji i początkowe sukcesy w Wielkopolsce (21 sierpnia) mogły związać część wojsk pruskich. Wrzesień był dość pomyślny dla tej części kraju, która jeszcze się broniła. Dlatego prawdopodobnie Kościuszko przecenił siły wroga. Zwycięstwo nad rozproszonymi siłami Rosyjskimi pozwoliłoby kontynuować powstanie kościuszkowskie. Taki był plan Kościuszki, kiedy wyruszył w stronę Maciejowic, naprzeciw oddziałów generała Fersena.

Porażka i jej konsekwencje

Klęska pod Maciejowicami

Data 10 października 1794 jest uznawana przez niektórych za koniec powstania. Porażka pod Maciejowicami i dostanie się do niewoli Tadeusza Kościuszki sprawiły, że trudno było myśleć o dalszym oporze.

Natarcie sił rosyjskich rozpoczęło się o 5:45 pod wsią Oronne. Ten pierwszy atak udało się odeprzeć. Polacy mieli nadzieję na rychłe nadejście posiłków Adama Ponińskiego. Dysponował on 4000 tys. ludzi, co mogłoby przechylić szalę zwycięstwa na korzyść Polaków. Niestety Poniński został wezwany za późno. Klęska nastąpiła późnym popołudniem.

Kościuszko zamierzał podobno uciec z pola bitwy. Oczywiście w celu ewentualnej reorganizacji sił. Niestety został ranny w głowę. Znaleziony i pojmany przez Rosjan, został przetransportowany do Petersburga. Poniński dotarł na pole bitwy już po porażce.