Prawdy i mity na temat higieny w średniowieczu

Społeczeństwo, religia a higiena

Higiena a chrześcijaństwo

Społeczeństwo średniowieczne było teocentryczne. Niezależnie od tego czy mówimy o wiernych kościoła wschodniego, zachodniego, żydach, muzułmanach czy wyznawcach dawnych religii politeistycznych – wszyscy mieli swoje praktyki religijne. Te zaś miały wpływ na praktyki higieniczne.

W Kościele wschodnim praktykowano różne formy oczyszczenia, ale zachodni Kościół rzymski nie wszystkie przejął w równym stopniu. Pojawiły się natomiast inne zwyczaje. Warto przyjrzeć się np. rytuałowi pokuty praktykowanemu w Wielkim Tygodniu, pod koniec Wielkiego Postu. Chcący oczyścić swoje grzechy musieli pościć, powstrzymać się od kąpieli i ścinania włosów. Byli też całkowicie wyłączeni z życia Kościoła. W Wielki Czwartek wyznawali przed kapłanem swoje grzechy i otrzymywali rozgrzeszenie. Po tym rytuale mogli włączyć się do normalnego życia, w tym do mycia i codziennej pielęgnacji. (Cosman M.P., 2008: s. 775) Wątek z brakiem kąpieli przewija się przez średniowiecze i niektórzy powołują się na niego, żeby wskazać na niechęć średniowiecznych ludzi do kąpieli. To nie cała prawda. W przypadku opisanym powyżej brak kąpieli należał do czynności związanych z pokutą. Zdarzały się też jednostki, które ascezę praktykowały od jakiegoś momentu przez całe życie. Przykładem może być ojciec epizodycznego króla Polski Przemysła II. W kronice Wielkopolskiej autor wspomina (zresztą z podziwem), że przez ostatnie 4 lata życia wcale się nie kąpał, pościł i chodził we włosiennicy. Jednak poza takimi ekstremalnymi przypadkami ludzie średniowiecza myli się, nawet czasami głównie z przyczyn religijnych.

We wczesnych kościołach istniał zwyczaj mycia rąk i nóg przed wejściem do budynku. Pozwalały na to fontanny znajdujące się w atrium bazyliki, zwane cantharus lub phiala. (Smith W., Cheetham S., 1875: s. 365) W średniowiecznych kościołach zastąpiła je chrzcielnica przed budynkiem. Pozostał zwyczaj zamaczania w niej rąk i żegnania się na progu kościoła. Z myciem wiązały się też pielgrzymki, zwłaszcza do Ziemi Świętej. Kąpiel w Jordanie była bardzo silnie związana chrześcijańskim rytuałem obmycia z grzechów.

Czystość rytualna w judaizmie i islamie

W judaizmie czystość wewnętrzna i zewnętrzna była oznaką szacunku do Boga i ludzi. Według Talmudu „ubranie było chwałą ludzi, tak jak ludzie byli chwałą Boga”. Dlatego chodzenie w czystych i starannie dobranych strojach – nawet osób ubogich – miało ogromne znaczenie. (Cosman M.P.: 835-836) Z powyższych przyczyn pożądane było też zachowanie czystości ciała. Szczególnie mycia rąk przed posiłkiem.

Podobne nakazy znajdziemy w islamie. Czystość ubioru, ciała i – w miarę możliwości – używanie kosmetyków i pachnideł było oznaką szacunku dla boskiego stworzenia.

Dodam tu jeszcze, że ortodoksyjny judaizm przywiązuje do dziś dużą wagę do czystości kuchni, żeby zachować „koszerność” narzędzi kucharskich i naczyń.

Z powyższych powodów Żydzi w Europie mniej chorowali podczas epidemii, co nierzadko zwracało ku nim podejrzenia o zatruwanie studni czy szkodzenie chrześcijanom przy pomocy magii. Tak czy inaczej, społeczności muzułmańskie i żydowskie z reguły były czystsze i bardziej schludne. Co nie znaczy, że chrześcijanie się nie myli – jak wykazałam wcześniej.

Dostęp do wody

Skąd ludzie średniowiecza brali wodę?

Kiedy mowa o higienie nie da się pominąć tematu wody. W starożytnym Rzymie istniały sprawnie działające akwedukty, łaźnie prywatne i publiczne. Było nawet coś w rodzaju bieżącej wody. Średniowiecze początkowo korzystało z pozostałości rzymskiej infrastruktury jednak wielokrotne wędrówki ludów, wojny i brak przygotowania technicznego sprawiły, że wszystko zaczęło podupadać. Chociaż w niektórych ośrodkach – jak w Salerno – odbudowano je i służyły kolejnym pokoleniom. (Smith V.S., 2007: s. 152)

Nowe miejscowości średniowieczne powstawały w pobliżu źródeł i rzek, skąd większość mieszkańców czerpała wodę. Dodatkowo wsie, miasta i zamki miały wewnętrzne studnie, zapewniające dostęp do wody w razie oblężenia. Nierzadko na zamkowym dziedzińcu znajdowała się więcej niż jedna studnia. Wodę zbierano też w czasie deszczu do cystern. Co bardziej pomysłowi budowniczowie zamków zapewniali nawet przepływ rurami z cysterny do niektórych pomieszczeń położonych na niższym poziomie. Potrafiono też oczyszczać wodę w specjalnych zbiornikach filtrujących. Wszystkie te urządzenia były znane i używane również w klasztorach.

Nie możemy też zapominać o łaźniach publicznych. Podważają one dwa stereotypy o średniowieczu za jednym zamachem. Po pierwsze – dostęp do higieny był publiczny, po drugie publiczny był też dostęp do kontaktów seksualnych. Średniowieczne łaźnie publiczne były otwarte dla mężczyzn i kobiet, i stanowiły ważny element życia towarzyskiego. Oczywiście zakonni moraliści rwali włosy z głowy, myśląc, co tam się wyprawia. Tym niemniej miejsca te istniały i cieszyły się dużą popularnością.

Druga strona czystości

Jeżeli zwiedzaliście zamek w Malborku, to może pamiętacie słynne gdanisko – wieżę przeznaczoną na toalety. Umiejscowiona nad fosą wieża taka (również w innych krzyżackich zamkach) miała dostęp do naturalnej spłuczki. Nieczystości zabierała płynąca w dole woda. Na to mógł sobie pozwolić bogaty zakon krzyżacki lub europejscy suwereni. Warto zauważyć, że w średniowieczu toaleta niekoniecznie była miejscem prywatnym. Zarówno w zamkach zakonnych jak i książęcych spotkamy pomieszczenia z kilkoma miejscami do wypróżniania obok siebie. Wypadało nie nazywać toalety wprost (używano np. określenia garderoba), ale nie było problemu z prowadzeniem konwersacji podczas czynności fizjologicznych.

W późnym średniowieczu zaczęto zapewniać publiczne toalety również w miastach. Najczęściej znajdowały się na mostach (z tych samych co gdanisko przyczyn technicznych). Sprawdź także ten artykuł z ciekawostkami, jak dbano o higienę w Wersalu.

Higieniczna rutyna

Rutyna klas wyższych

Jeżeli jakieś miejsca zaprzeczają stereotypowi niedomytego człowieka średniowiecza, to na pewno są nimi dwory książęce i królewskie. O ile nie trafiło się na takiego ekstremistę jak Przemysł I, czystość ciała była ceniona i łączyło się ją z innymi doznaniami zmysłowymi.

Nie unikano porannej toalety. Przykładem może być postać głównego narratora w XIII-wiecznym poemacie „Powieść o Róży”. W rozdziale II opisuje poranną rutynę, która składa się z umycia rąk i głowy oraz zaszycia rękawów (bardzo wąsko – według ówczesnej mody).

Mycie rąk było też powszechne przed i po posiłku. Dostępne były noże i łyżki (widelec dotarł do Europy w renesansie), ale jedzono głównie palcami. Woda przeznaczona do mycia była wzbogacona ziołami.

Prawdziwą ucztę dla badacza średniowiecznej higieny stanowi Regimen Sanitatis Salernitanum. Stworzony lub skopiowany z arabskiego pod koniec XII wieku zawierał rady w dużej mierze nawiązujące do Galena. Poranna rutyna obejmowała nie tylko mycie, ale wypróżnianie, oczyszczanie nosa i gardła z wydzielin. Twarz, oczy i pozostałe części ciała można było umyć zimną wodą (ciepłej używano do kąpieli) lub wytrzeć suchą szmatką. Autor regulaminu nie zapominał o zębach. Do ich oczyszczenia używano suchej szmatki, drewnianych patyczków, a także aromatycznych liści np. szałwii. Regimen zaleca też stosowanie perfum i pachnideł. Obok zabiegów oczyszczających ważne było dbanie o ogólny wygląd, dietę i lekkie ćwiczenia. (Smith V.S.: s. 155) Popularny Regimen pokazuje, że ludzie nie tylko myli się i dbali o czystość zwyczajowo, ale czytali poradniki, które mówiły jak to robić w sposób prawidłowy.