Przebieg powstania styczniowego - oto najważniejsze wydarzenia krok po kroku

Przyczyny powstania styczniowego

Opis sytuacji w przededniu powstania

W 30 lat po zrywie listopadowym Polska nadal pozostawała pod zaborami. Tymczasem zmieniał się społeczny i polityczny rys Europy. Włochy uzyskały niepodległość, Rosja przegrała wojnę krymską, przez kontynent przeszła fala buntów i rewolucji zwana Wiosną Ludów.

W Królestwie Polskim i na emigracji dyskutowano o konieczności wzniecenia nowego powstania. Znając przebieg powstania listopadowego i ówczesne błędy potencjalni dowódcy byli jednak ostrożni.

Oto najważniejsze informacje o stronnictwach w przededniu powstania:

• Czerwoni - stronnictwo, które dążyło do szybkiego zrywu nazwano czerwonymi (raczej ze względu na zapał niż na powiązania z radykalną lewicą). Oprócz zapału do rozpoczęcia powstania charakteryzowały ich radykalne poglądy. Przede wszystkim uważali, że trzeba uwłaszczyć chłopów, bez odszkodowania dla szlachty i wciągnąć ich do walk powstańczych.
• Biali - obozowi czerwonych przeciwstawiali się biali. Walkę o niepodległość postrzegali w kategoriach konserwatywnych: odzyskać dawne ziemie rzeczypospolitej i jak najwięcej suwerenności dla kraju. Skłaniali się ku ugodom z zaborcom, manifestacjom patriotycznym i pracy organicznej. Do tego obozu należała głównie szlachta i ziemiaństwo oraz część konserwatywno-liberalnej inteligencji miejskiej.
• Millenerzy - poza białymi i czerwonymi wyróżnia się też grupę inteligentów warszawskich, tzw. millenerów. Byli skłonni do reform i walk dopiero kiedy społeczeństwo będzie do nich lepiej przygotowane. Opis ich programu można streścić w zdaniu: przede wszystkim praca organiczna. Millenerzy to nazwa pogardliwa, chociaż z perspektywy czasu ich postawa wcale nie wydaje się bezsensowna.

Przyczyny decyzji o powstaniu

Bezpośrednie przyczyny powstania styczniowego są zróżnicowane. Powstanie było przygotowywane od jakiegoś czasu. We Włoszech istniała nawet krótko Polska Szkoła Wojskowa w Genui, kształcąca przyszłych dowódców. Czerwoni utworzyli już w 1862 roku Centralny Komitet Narodowy, który m. in. potajemnie zbierał wśród Polaków podatek na zakup broni do walki zbrojnej. W przeciwieństwie do organizatorów dwóch poprzednich powstań Polacy nie dysponowali już niezależnym wojskiem. W zaborze rosyjskim władze, nie chcąc powtórzyć przebiegu powstania listopadowego, wcielały mieszkańców dawnej Rzeczpospolitej siłą do wojska. W wyniku tych zabiegów w latach 1832-1862 wcielono około 200 tys. poborowych z samego królestwa. Wielu z nich zginęło lub zaginęło. Wróciły tylko 23 tysiące. Skutki były tragiczne. Drastycznie spadła liczba mężczyzn nadających się do walki. W tych warunkach potajemne kształcenie młodzieży, nawiązanie kontaktu z konspiratorami w Rosji i krajach zachodnich oraz zakup broni z zagranicy były konieczne.

Bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania w styczniu był ogłoszony stan wojenny (1861), a następnie planowana branka. Władze nie kryły się z zamiarem stłumienia w ten sposób nastrojów rewolucyjnych. Zamiar ogłoszono w październiku 1862 roku. Dzięki temu udało się ukryć wielu potencjalnych rekrutów i przynajmniej częściowo przygotować do powstania.

Jednak powstanie zaczynało się bez sojuszników, broni i częściowo bez przywódców. W dodatku w niedogodnych dla powstańców warunkach pogodowych. Udało się jednak ukryć część poborowych.

Przebieg powstania styczniowego

Powstanie styczniowe - najważniejsze informacje

Powstanie rozpoczęło się się w nocy z 22 na 23 stycznia. Tymczasowy Rząd Narodowy, uformowany z Centralnego Komitetu Narodowego wydał w tym dniu manifest. Czasy się zmieniły od wybuchu i przebiegu powstania listopadowego. Znamienne, że autorką manifestu Tymczasowego Rządu Narodowego była kobieta – Maria Ilnicka. Dokument wzywał do walki z zaborcą wszystkich obywateli dawnej Rzeczypospolitej. Wszyscy mieszkańcy Polski zyskiwali obywatelstwo, bez względu na pochodzenie społeczne, narodowość i wyznanie. Chłopi zyskiwali ziemię, którą uprawiali w ramach pańszczyzny. Te radykalne hasła wyrażały poglądy powstańców i części dowódców powstania styczniowego. Nie chciano powtórzyć błędu z 1830 roku.

Przebieg powstania styczniowego można podzielić na kilka etapów:

1. Manifest i ustanowienie władz powstańczych – z ogłoszeniem manifestu rozpoczęło się powstanie. Władzę w powiatach przejmowali wojskowi komisarze. Radykalny wydźwięk manifestu będzie ważnym punktem odniesienia przy tworzeniu II Rzeczpospolitej.
2. Przejęcie dróg komunikacyjnych – opanowanie szosy brzeskiej i linii kolei petersburskiej pozwoliło odciąć Królestwo Polskie od Rosji. Tym samym ograniczono drogi komunikacji wojsk rosyjskich.
3. Przejęcie władzy przez białych i walka o władzę – kolejnymi dowódcami postania byli Ludwik Mierosławski (czerwoni), Marian Langiewicz(biali) i Romuald Traugutt. Między marcem i kwietniem 1863 trwała rywalizacja obu stronnictw o władzę. Od tego kto przejmie inicjatywę w Tymczasowym Rządzie Narodowym zależał późniejszy kształt reform i potencjalnego niepodległego państwa.
4. Dekret carski o uwłaszczeniu – wydanie 2 marca 1864 roku przez władze carskie dekretu o uwłaszczeniu chłopów odciągnęło większość tej grupy społecznej od udziału w powstaniu. To wpłynęło niekorzystnie na dalsze dzieje wojny partyzanckiej.
5. Stłumienie i represje – Wobec braku pomocy z zagranicy i słabnących sił powstańczych wojska rosyjskie miały przewagę militarną. Od marca do kwietnia aresztowano ostatnich przywódców powstania. Władze rosyjskie skonfiskowały ponad 1500 majątków szlacheckich, ponad 25 tys. powstańców zesłano na Syberię. Najbardziej dotkliwymi skutkami powstania były zlikwidowanie autonomii Królestwa Polskiego i odebranie praw miejskich wielu miastom na terenie dawnej Rzeczypospolitej.

Kluczowe bitwy powstania styczniowego

Przebieg powstania styczniowego charakteryzowała duża ilość niewielkich potyczek. W sumie rozegrało się 1400 bitew. Dowódcy uważali, że duże bitwy mogłyby zbyt szybko doprowadzić do klęski, ze względu na przewagę liczebną Rosjan. Spośród bitew powstania styczniowego warto jednak wymienić kilka.

Pod Węgrowem (3.02.1863) powstańcy zwyciężyli zadając przeciwnikowi dwukrotnie większe straty w ludziach niż ponieśli sami. W Sosnowcu (6-7.02.1863) generałowi Kurowskiemu udało się zwyciężyć Moskali i wyzwolić region, tworząc lokalną autonomię. Pod Siemiatyczami (6-7.02.1863) przegrana, ale ważna bitwa powstańcza. Była największą z bitew jeżeli chodzi o liczbę walczących (6500 osób łącznie). O przegranej zadecydował m.in. brak współdziałania między dowódcami.

Ze względu na dużą ilość potyczek nie sposób przedstawić tu opisu żadnej z nich. Najważniejsze informacje o bitwach w czasie powstania dotyczą ogólnej taktyki. Decyzja dowódców powstania styczniowego o unikaniu wielkich starć okazała się słuszna. Mimo ostatecznej przegranej było to najdłuższe powstanie w czasie rozbiorów. Warto jeszcze dodać, że najważniejsze informacje o wygranych pod Węgrowem czy w Sosnowcu docierały za granicę zwiększając sympatię dla sprawy polskiej.