Przemysł II - po wielu burzliwych wydarzeniach, zostaje w końcu królem Polski

Pochodzenie i życie Przemysła II

Przemysł II i jego przodkowie

Linia wielkopolska Piastów wywodziła się od Mieszka III Starego. Władcy Polski w okresie rozbicia dzielnicowego początkowo dziedziczyli tzw. dzielnicę senioralną zgodnie z zasadą starszeństwa. Dlatego prapradziadek Przemysła był przez pewien czas również seniorem. Mimo wszystko dawne centrum monarchii pierwszych Piastów było podzielone. Poznań i zachodnia część Wielkopolski należały do potomków Mieszka. Reszta zachodniej części kraju ze zmiennym szczęściem była jednoczona lub dzielona między pomniejszych książąt.

Pochodzenie Przemysła dawało mu nie mniejsze szanse zjednoczenia ziem polskich niż jego kuzynom. Wszystko zależało od działalności księcia, układów w rodzie i odrobiny szczęścia. Jednak oprócz potencjalnej bazy do uzyskania korony Przemysł II odziedziczył po dziadku i ojcu konflikt z Brandenburczykami.

Warto zatrzymać się chwilę nad historią tego sporu. Już w czasach pierwszych Piastów tereny Słowian Połabskich były przedmiotem sporu z cesarzami i królami niemieckimi. W czasie wojny domowej między synami Bolesława Krzywoustego cesarz Fryderyk Barbarossa zdobył grody nad Odrą. Ziemie te oddał we władanie Albrechtowi Niedźwiedziowi. Z połączenia tego obszaru ze zdobytymi wcześniej terenami połabskimi powstała Marchia Brandenburska. (por. Barański M.K., 2012: s. 110) Tereny książąt brandenburskich poszerzyły się jeszcze o Łużyce Górne (1243 r.) i ziemię lubuską (1252 r.). Kiedy spojrzymy na mapę widać, dlaczego Brandenburczycy byli tak realnym zagrożeniem dla książąt z zachodnich linii piastowskich.

Przydomek, małżeństwo, polityka

Po śmierci ojca opiekę formalną nad księciem sprawował jego stryj Bolesław Pobożny. Zaś po śmierci Elżbiety, matki Przemysła stryj stał się faktycznym opiekunem chłopca.

Niektórzy historycy nadawali Przemysłowi II przydomek „Pogrobowiec”. Chociaż dobrze oddawał on stan faktyczny, to nigdy nie przyjął się na dobre w historiografii. Dlatego Przemysł pozostaje jednym z niewielu Piastów bez stałego przydomka.

Najważniejsze wydarzenia z czasów przed objęciem samodzielnych rządów to najazd księcia na Nową Marchię (utworzoną z ziemi lubuskiej i Pomorza Zachodniego) oraz małżeństwo z księżniczką Ludgardą.

Wyprawa na Strzelce Krajeńskie (1272 r.) miała być chrztem bojowym 15-letniego wówczas Przemysła. Młodzieniec wykazał się w niej odwagą i śmiałością, ale i okrucieństwem. Po zdobyciu grodu kazał zamordować obrońców. Dzięki wstawiennictwu wielkopolskich rycerzy kilku ocalało i zostali wzięci jako jeńcy (Kronika Wielkopolska, s. 206). Pewny swojej siły ruszył z częścią rycerstwa na gród w Drzeniu (dziś Drezdenko), ponieważ otrzymał wieści, że jest on słabo broniony. Mieszkańcy nie czekali aż powtórzy się los obrońców Strzelec Krajeńskich. Oddali księciu gród w zamian za możliwość odejścia wolno.

W 1273 roku Przemysł poślubił Ludgardę, córkę Henryka ks. meklemburskiego, zwanego Pielgrzymem. Małżeństwo było przypieczętowaniem sojuszu z Pomorzem Zachodnim w obliczu zagrożenia ekspansją Brandenburczyków.

W tym samym czasie postanowił oficjalnie przejąć księstwo poznańskie. Jednak stryj, Bolesław Pobożny nie chciał na to pozwolić. Młodzieniec uciekł więc w nocy z gnieźnieńskiego zamku z pomocą tamtejszego wójta i przedostał się do Poznania. (Ożóg K., 1999: s. 154)

Wydarzenia jakie miały miejsce niedługo po przejęciu władzy przez Przemysła świadczą o tym, że już w młodym wieku prowadził samodzielną politykę. Zawarł sojusz z księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem (zwanym też Prawym). Tym samy trafił do obozu czeskiego, przeciwnego niż obóz polityczny Bolesława Pobożnego. W polityce wewnętrznej (wielkopolskiej) współpracowali jednak aż do śmierci Bolesława w 1279 roku. Później (już jako książę wielkopolski) kontynuował sojusz z władcami Pomorza Zachodniego. W konsekwencji udało mu się odebrać hołd lenny z tych ziem. Musiał natomiast przemyśleć układy z Henrykiem IV. Ten, chcąc sam zjednoczyć ziemie polskie pod swoim berłem, zaprosił do siebie dawnych sojuszników: Przemysła oraz Henryków głogowskiego i legnickiego. Od obu ostatnich odebrał hołd, a księcia wielkopolskiego zmusił do zrzeczenia się kasztelanii rudzkiej. (Ożóg K.: s. 156) W ten sposób Henryk IV Probus z sojusznika stał się rywalem. Co gorsza miał zwolenników w Wielkopolsce – ród Zarembów. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat rozbicia dzielnicowego w Polsce?

Przemysł II - droga do tronu i koronacja

Najważniejsze wydarzenia przed koronacją

Nie sposób umieścić w jednym artykule wszystkich wydarzeń, które poprzedzały koronację i śmierć księcia wielkopolskiego. Dlatego postaram się skupić na najważniejszych.

Pierwsza żona Przemysła zmarła nagle bezpotomnie w 1283 roku. Niektórzy kronikarze sugerowali nawet, że książę sam zamordował małżonkę. Ta sprawa nie została jednak nigdy rozstrzygnięta. W tym samym roku nowym arcybiskupem gnieźnieńskim został Jakub Świnka. Przemysł II szybko doszedł do porozumienia z nowym metropolitą. Obaj mieli wizję zjednoczonego królestwa polskiego i współpracowali w celu uzyskania korony dla księcia wielkopolskiego. Nie bez znaczenia był fakt, że arcybiskupstwo gnieźnieńskie było w tym czasie jedynym punktem centralnym dla wszystkich ziem polskich. (Derwich M., s. 124)

W 1285 roku Jakub Świnka otrzymuje część skonfiskowanych ziem Zarembów. Była to zarazem kara dla spiskowców. Udaremnili próbę odzyskania kasztelanii rudzkiej od Henryka Probusa i omal nie doprowadzili do utraty Kalisza. (por. Ożóg K.: s. 156-157)

Tymczasem drugie małżeństwo Przemysła II ze szwedzką księżniczką Ryksą (1285 r.) było próbą pogodzenia z Brandenburczykami. Ci ostatni byli pośrednikami księcia w pertraktacjach ze szwedzkim królem. Już dwa lata później zawarł jednak sojusz z księciem zachodniopomorskim przeciw margrabiom Brandenburgii.

Doszło natomiast do pogodzenia z Zarembami.

Polityka gospodarcza Przemysła II w Wielkopolsce wzmacniała rozwój tej dzielnicy. Wiadomo, że XIII wiek to okres wzmożonego rozwoju miast, które są lokowane najczęściej na prawie magdeburskim. Jednak sam Przemysł lokował zaledwie trzy poślednie miasta. Bardziej skupił się na fundacjach klasztornych, kościelnych (przekazanie części majątku Zarębów arcybiskupowi). Wspierał też rozwój handlu. Wszystko to zaprocentuje w następnych dziesięcioleciach. Wielkopolska będzie po Śląsku najlepiej rozwiniętą dzielnicą piastowską.

Stosunki z Henrykiem IV Probusem układały się dobrze aż do śmierci Leszka Czarnego. Tu zatrzymajmy się na chwilę. Żeby lepiej zrozumieć znaczenie wzajemnych relacji książąt piastowskich trzeba przyjrzeć się ówczesnym kandydatom na króla Polski w tym rodzie:

• Przemysł II – książę wielkopolski (o którym mowa w niniejszym artykule)
• Władysław Łokietek – książę brzesko-kujawski, po śmierci Leszka Czarnego również sandomierski
• Henryk IV Probus – książę wrocławski, siostrzeniec Przemysła Ottokara II, króla czeskiego.

Małopolska z Krakowem, Wielkopolska z Gnieznem i Poznaniem oraz księstwo Wrocławskie były potencjalnymi ośrodkami, które mogły stanowić zalążek zjednoczenia. (por. Barański M.K.:s. 154-155) Leszek Czarny, który panował w Krakowie do bezpotomnej śmierci w 1288 roku nie wykazał chęci zjednoczenia kraju. Mimo, że posiadał ważną część dawnej dzielnicy senioralnej. W 1288 roku, wbrew ostatniej woli poprzedniego księcia tron w Krakowie przejął Henryk IV Probus. Znów wróciły marzenia o koronie. Jednak nie zrealizował ich. Już w 1290 zmarł w wieku zaledwie 33 lat.

Niespodziewane wydarzenia prowadzą do koronacji

Henryk IV Probus zapisał Kraków Przemysłowi. Wynikało to z wzajemnego wsparcia książąt w sprawie uzyskania korony. Wydawałoby się, że ten gest będzie miał największe znaczenie w dążeniu Przemysła II do koronacji. Poniekąd tak było, ale w nieco innym sensie. Przemysł rządził w Krakowie zaledwie parę miesięcy. Krakowskim tronem był już zainteresowany Władysław Łokietek. Również Wacław II, król czeski, upomniał się o spadek po Henryku. Mimo, że Przemysł ustąpił z Krakowa już we wrześniu 1290 roku, to skorzystał na całym wydarzeniu. Wywiózł bowiem z wawelskiego skarbca insygnia królewskie. (Ożóg K.: s. 158) Krótki pobyt Przemysła na Wawelu można więc uznać za jedno z najważniejszych wydarzeń w dążeniu do uzyskania korony.

W 1291 roku Wacław II zasiadł na tronie krakowskim, a Przemysł wsparł go przeciw Władysławowi Łokietkowi. Z Henrykiem ks. głogowskim zawarł natomiast traktat o przeżyciu ponieważ sam nie miał syna. W 1293 roku wrócił do planów odzyskania tronu krakowskiego. Tym razem sprzymierzając się z księciem Władysławem. Jednak nie uzyskał poparcia w małopolskiej stolicy i nigdy nie skonfrontował się militarnie z Wacławem. Chcąc uzyskać koronę nie mógł już liczyć na zjednoczenie Wielkopolski i Małopolski. Ale jego ziemie rozszerzyły się w innym kierunku. W 1294 roku zmarł bez dziedzica książę pomorski Mścisław i Pomorze Wschodnie przeszło pod panowanie księcia wielkopolskiego.

Nie zrozumiemy dlaczego koronacja Przemysła II nastąpiła dopiero w 1295 roku, jeżeli nie spojrzymy na szerszą sytuację w Europie. W latach 1292-94 nie wybrano żadnego papieża. Wybrany w 1294 roku Celestyn V panował zaledwie parę miesięcy i został zmuszony do ustąpienia. (Ożóg K.: s. 159) Mówiąc prościej – nie było komu nadać korony. Przemysł nie mógł się powołać na pochodzenie od koronowanego monarchy i miał sporo rywali. Koronacja dokonana bez zgody papieża nie byłaby najlepszym pomysłem. Trzeba było wszystko zrobić zgodnie z obowiązującym obyczajem i prawem. Dlatego do ceremonii dochodzi dopiero po wyborze Bonifacego VIII na papieża w grudniu 1294 roku.

Pechowy król Polski

Koronacja i śmierć

Przemysł II został królem Polski (nominalnie, de facto tylko Wielkopolski) 26 czerwca 1295 roku. Uroczystość odbyła się w katedrze gnieźnieńskiej. Namaszczenia i koronacji dokonał arcybiskup Jakub Świnka, który od początku popierał dążenia księcia wielkopolskiego. Insygnia użyte podczas uroczystości pochodziły sprzed rozbicia dzielnicowego. Na pieczęci majestatycznej użyto określenia „Rex Polonorum (król Polaków)”. Oznaczało to, że niezależnie od posiadanych ziem Przemysł jest prawowitym następcą Piastów.

Nie dziwi fakt, że koronacja ta wywołała oburzenie wielu osób. Wacław protestował, uznając, że uroczystość poza Krakowem jest nieważna. Biskup krakowski Muskata wspierał władcę czeskiego. Niezadowoleni byli również Brandenburczycy.

Na początku 1296 roku Przemysł udał się do Rogoźna na tzw. zapusty. Rankiem 8 lutego dwór króla został zaskoczony przez zbrojnych brandenburskich. Wywiązała się walka, podczas której Przemysł został raniony. Porwano go i wieziono, dopóki mógł się utrzymać na koniu. Potem dobito go i został porzucony w lesie, gdzie następnego dnia znaleziono jego ciało. (Ożóg K.: s. 160)