Przeniesienie stolicy z Krakowa do Warszawy - przyczyny, data, etapy, znaczenie
Kto przeniósł stolicę do Warszawy? Najczęściej pojawiająca się odpowiedź brzmi: Zygmunt III Waza. Podaje się, że w konsekwencji pożaru, jaki wybuchł na Wawelu, zdecydował się przenieść swój dwór do obecnej stolicy naszego państwa. Jednakże sprawa, jaką jest przeniesienie stolicy do Warszawy z Krakowa budzić może pewne kontrowersje. Sama data jest tutaj problematyczna, ciężko jest bowiem ustalić, kiedy to przeniesienie właściwie miało miejsce. Dlaczego kwestia ta budzi wątpliwości? Przynajmniej w pewnym zakresie odpowiedź zawarta została w poniższym artykule.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Przeniesienie stolicy do Warszawy z Krakowa – dlaczego i kiedy?
Warszawa jako przyszła stolica: stopniowy wzrost znaczenia, sprawa pożaru na Wawelu
W kontekście wzrostu znaczenia Warszawy jako centrum politycznego należy pamiętać, że początki tego procesu miały miejsce jeszcze przed panowaniem Zygmunta III Wazy. Przypomnijmy bowiem, że jeszcze w momencie zawarcia w 1569 roku unii lubelskiej pomiędzy Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim postanowiono, że sejmy będą mieć miejsce właśnie w Warszawie, choć nie wykluczono możliwości zwoływania ich w inne miejsce. Cztery lata później, kiedy po raz pierwszy w Polsce miała mieć miejsce wolna elekcja, postanowiono, że Warszawa (czy też jej okolice) stanie się miejscem, gdzie będą mieć miejsce wszystkie przyszłe elekcje. Jednak znaczniejszy wzrost znaczenia Warszawy nastąpił na przełomie XVI i XVII wieku, kiedy to z całym dworem do tego miasta zdecydował się przenieść Zygmunt III Waza. Pewnym katalizatorem stało się tutaj pewne tragiczne wydarzenie z 1595 roku: pożar na Wawelu.
Jak w ogóle doszło do pożaru na Wawelu? Istnieje w tym kontekście pewna zaskakująca teoria lub według części badaczy raczej legenda, brak jest bowiem jednoznacznego jej potwierdzenia. Otóż jedną z pasji Zygmunta III Wazy miała być dość zresztą popularna wtedy alchemia, o której najczęściej mówi się w kontekście niezliczonych prób zamieniania zwykłych metali w złoto. Jednym ze współpracowników króla Polski w tej niecodziennej działalności miał być starosta krzepicki Mikołaj Wolski. I właśnie w jednej z części Wawelu panowie postanowili zorganizować swoje laboratorium. Znajdowało się ono w pobliżu wieży nazywanej potocznie „Kurzą Stopką”, zaś w jego narożniku miał zostać ulokowany piec służący do topienia metali.
Do wspomnianego zaś pożaru miało dość w wyniku jakiejś niekontrolowanej reakcji, do jakiej doszło w trakcie eksperymentów. Stało się to w 1595 roku, zresztą według części źródeł do pożaru doszło w tym roku dwukrotnie. Zanim został ugaszony spaleniu uległa m.in. ta część Wawelu, w której znajdowały się apartamenty rodziny królewskiej. W czasie ratowania dobytku pary królewskiej zniszczeniu uległa część klejnotów należących do żony Zygmunta III Anny Habsburżanki, inne zaś oraz część jej pamiątek rodzinnych została rozkradziona. Czemu tak się stało? Przyczyną był fakt, że zostały one po prostu wyrzucone przez okno. Konieczna stała się ewakuacja mieszkańców, w związku z czym syn Zygmunta III Władysław urodził się w pałacu w znajdującym się w okolicach Krakowa Łobzowie. Nieco później pałac ten został przekształcony w letnią rezydencję dworu królewskiego.
Przeprowadzka z Krakowa – przyczyny, budowa nowego zamku w Warszawie
W części źródeł podaje się, że pożar na Wawelu stał się w zasadzie tylko pretekstem do późniejszej przeprowadzki do Warszawy. Jej lokalizacja wydawała się wtedy korzystniejsza ze względu na odległości dzielące miasto od poszczególnych części państwa. Chodziło tutaj o – jak to zręcznie określił Marcin Kula – o przeniesienie „środka ciężkości” państwa (Kula, s. 7). Związane to było z kilkoma kwestiami. Przede wszystkim do Polski przyłączone zostały pozostałe ziemie Mazowsza. Ponadto należało brać pod uwagę liczne kwestie związane z funkcjonowaniem Litwy, polityką bałtycką, stopniowej zmianie ulegał również przebieg szlaków handlowych. Pozostawała też oczywiście sprawa roszczeń króla Polski do tronu szwedzkiego. Do i z Warszawy zwyczajnie było bliżej. Fakt przenosin dworu niewątpliwie wpłynął nie tylko na znaczenie Warszawy, ale także stał się przyczyną dynamiczniejszego rozwoju miasta.
W związku z zakrojoną na szeroką skalę operacją przeniesienia dworu do Warszawy konieczne było wybudowanie nowego zamku, w którym ulokować mógłby się nie tylko dwór, ale i urzędy centralne. Nowy zamek miałby także stać się siedzibą sejmu. Prawdopodobnie decyzja w tej kwestii została podjęta przez króla w roku 1597. Zaprojektowanie zamku powierzono Janowi Baptyście Trevano, który nadzorował zresztą również odbudowę Wawelu po pożarze.
Jednakże zanim w ogóle można było przystąpić do prac, rozbudowywany był jedynie istniejący dotychczas w Warszawie zamek gotycki. Jego rozbudowę rozpoczęto w roku 1598, prace te z różnym natężeniem trwały do roku 1611. Zygmunt III Waza dysponował przy tym ograniczonymi środkami, ponieważ równocześnie musiał je przeznaczać na wyremontowanie Wawelu. Dopiero w roku 1611 zaczęto właściwe prace nad budową nowego zamku w Warszawie. Prace oprócz Trevano prowadzone były także przez Jakuba Rotondo di Scalę, Mateusza Castello, Gerarda Kleinpolda oraz Andrzeja Hegnera Abrahamowicza. Kluczowa ich część została zakończona w roku 1624, chociaż pewne usprawnienia wprowadzano jeszcze do roku 1629. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat budowy Wawelu w Krakowie?
Przeniesienie stolicy do Warszawy z Krakowa: data, kontrowersje
Samo pełne przeniesienie siedziby dworu stało się możliwe zapewne w ciągu kilku lat od rozpoczęcia głównej budowy nowego zamku, chociaż sam król z rodziną przeprowadził się wcześniej, chociaż ustalenie konkretnej daty nastręcza tutaj pewnych trudności. Zresztą na przełomie wieków Zygmunt III Waza dość często przemieszczał się pomiędzy Krakowem i Warszawą. Ostatnia taka podróż miała miejsce w roku 1609, kiedy to Zygmunt III Waza na barkach popłynął z dobytkiem królewskim Wisłą do Warszawy. O podobnej podróży wspomina się w kontekście roku 1596, jednakże wiele wskazuje na to, że uznawanie tego roku jako roku przeniesienia stolicy do Warszawy ma charakter umowny.
Powstaje jednak pytanie, czy w istocie na przełomie XVI i XVII wieku doszło do przeniesienia stolicy państwa z Krakowa do Warszawy? Czemu? Marcin Kula poddaje to w wątpliwość, wspominając jedynie, że doszło jedynie do przeniesienia siedziby króla do stolicy Mazowsza. Z formalnego zaś punktu widzenia według tego autora stolicą Polski do końca XVIII wieku pozostawał Kraków (Kula, s. 7), w którym zresztą pozostały np. insygnia koronacyjne. Zresztą sama Warszawa przez długi czas nie była określana mianem stolicy. Przykładowo w konstytucji Sejmu Czteroletniego z 1789 roku napisano o Krakowie jako o „stolicy Królestwa Polskiego”. Po raz pierwszy Warszawa została w ten sposób nazwana dopiero w konstytucji sejmu, który obradował w Grodnie w 1793 roku, a zatem dopiero ponad półtora wieku po przeprowadzce Zygmunta III Wazy.
Zresztą w momencie, kiedy Zygmunt III przeniósł się do Warszawy, nie został przyjęty żaden akt prawny, który świadczyłby o tym, że doszło do zmiany stolicy Polski. W tym kontekście jednak przykładowo Zdzisław Noga wspomina, że do końca XVIII wieku w Polsce nie istniał w ogóle żaden przepis, na podstawie którego jednoznacznie można byłoby stwierdzić, że to Kraków czy też Warszawa jest stolicą państwa. Ten sam badacz podkreśla jednocześnie, że samo słowo „stolica” nie miało wtedy takiego znaczenia, do jakiego jesteśmy przyzwyczajeni obecnie.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- J. Choińska-Mika, M. Kulesza, K. Mika, W. Morawski, H. Wajs, Mazowsze, Wydawnictwo Daunpol, Warszawa 2011.
- J. Kalęba, Przenosiny stolicy, czyli historia nie taka, jaką znamy ze szkoły, https://plus.gazetakrakowska.pl/przenosiny-stolicy-czyli-historia-nie-taka-jaka-znamy-ze-szkoly/ar/c15-15509539, dostęp: 28.06.2021.
- M. Kula, Przeprowadzki stolic, „Studia regionalne i lokalne”, nr 1/2011.
- S. Ochmann-Staniszewska, Dynastia Wazów w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.