Przyczyny powstania wielkopolskiego. Wyjaśniamy, co skłoniło Polaków do walki

Poznań i Wielkopolska pod koniec I wojny światowej

Zanim powiem jakie były przyczyny powstania wielkopolskiego muszę narysować sytuację Wielkopolski i Poznania pod koniec I wojny światowej. Udział Wielkopolan w powstaniu listopadowym przyniósł utratę niezależnego statusu Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Mieszkańcy tego regionu odczuli też boleśnie skutki udziału Wielkopolski w wydarzeniach Wiosny Ludów w 1848 roku. Jednak jeszcze boleśniej mieszkańcy Poznania i Wielkopolski odczuli skutki zjednoczenia Niemiec. Oto nagle znaleźli się w jednolitym państwie niemieckim, w dodatku o silnych tendencjach nacjonalistycznych.

Przebieg I wojny światowej, zwłaszcza skłócenie zaborców i ogromne straty jakie ponieśli na frontach zaczynały dawać Polakom nadzieję na niepodległość. Bitwy Wielkiej Wojny poważnie wyczerpały siłę militarną Niemiec i Austro-Węgier. Rosja była natomiast w coraz większym kryzysie gospodarczym i społecznym.

Przełomem była jednak rewolucja październikowa w Rosji (1917) i klęska niemieckiej ofensywy Ludendorffa we Francji (lato 1918). Kiedy pokonane wojska niemieckie wycofywały się z frontu zachodniego, w Niemczech kolejne miasta dołączały do rewolucji na wzór bolszewików. Tymczasem w nowych strukturach demokratycznych na terenie poznańskiego znajdowało się coraz więcej polskich obywateli. W Poznaniu uformowana Straż Obywatelska została zdominowana przez Polaków. W tym składzie przejmowała zadania policji na terenie miasta. Warto tu zaznaczyć, że Polacy stanowili w Poznaniu większość, ale głównie należeli do niższych warstw społecznych.

Pod naciskiem Polaków zmieniły się też władze Rady Żołnierskiej (zdominowanej przez Niemców) i władze Poznania. Zaczęły powstawać polskie rady ludowe, a Wielkopolska wybrała swoich przedstawicieli na polski Sejm Dzielnicowy, który przeprowadził obrady w Poznaniu w dniach 3-5 grudnia 1918 roku. W wyniku obrad m. in. przywrócono język polski w poznańskich szkołach. Niemieckie rady ludowe były przeciwne oderwaniu Wielkopolski od Niemiec. Gromadziły się tu niemieckie oddziały ochotnicze, które miały zapobiec dążeniom niepodległościowym Polaków. Właśnie w tej napiętej sytuacji przyjechał do Poznania Ignacy Paderewski, który wracał właśnie z misji dyplomatycznej w Wielkiej Brytanii.

Przyczyny i wybuch powstania wielkopolskiego

Roman Dmowski był w tym czasie delegatem na rozpoczynającą się konferencję pokojową w Paryżu. Dmowski był też organizatorem tzw. Błękitnej Armii, która odegrała znaczącą rolę w tworzeniu zalążka wojska polskiego. W tym samym czasie w Warszawie Jędrzej Moraczewski pełnił rolę pierwszego premiera RP.

Trudno o dwóch ludzi tak skrajnie różniących się poglądami jak Moraczewski i Dmowski. Mieli zupełnie różne wizje jak powinna wyglądać niepodległa Polska. Ignacego Paderewskiego uważano za człowieka zdolnego pogodzić obu polityków. To był jeden z celów jego kursowania między Polską i krajami zachodnimi. Kiedy pojawił się w Poznaniu wywołał wielkie poruszenie. Niemcy nie chcieli dopuścić do jego przejazdu przez Poznań, następnie próbowali wręczyć mu nakaz opuszczenia miasta, ale doręczający oficerowie zostali zablokowani przez Straż Ludową. Wielki bankiet na cześć Ignacego Paderewskiego oraz wywieszenie flag francuskich i brytyjskich doprowadziły do niemieckiej demonstracji wojskowej na ulicach Poznania. Napięta sytuacja przerodziła się w otwarte walki. Niemcy nie ograniczyli się do przemarszu i opanowania przestrzeni publicznej. Wchodzili do prywatnych domów, gdzie zrywali polskie, angielskie, francuskie i amerykańskie flagi. Często je również deptali. Zaczęli też strzelać w kierunku hotelu „Bazar”, gdzie przebywał Paderewski. W sytuacji zagrożenia Straż Ludowa, żołnierze POW i SSiB wyszli na ulicę. Oddziały powstańcze przede wszystkim zabezpieczyły „Bazar” i odbiły zajęte przez żołnierzy niemieckich Prezydium Policji.

Wybuch powstania wielkopolskiego prawie natychmiast rozprzestrzenił się na sąsiednie miejscowości. Komunikat wzywający do walki i informacja o walkach w Poznaniu dotarły do oddziałów powstańczych m.in. we Wrześni, Gnieźnie, Jarocinie, Kórniku i Środzie Wielkopolskiej.

Przyczyny powstania wielkopolskiego trzeba też rozpatrywać w kontekście strategicznym. Poznań i teren wokół niego był szczególnie silnie ufortyfikowany. Przejęcie zbrojne tych terenów miało ogromne znaczenie dla późniejszych decyzji administracyjnych.

Przebieg i skutki powstania wielkopolskiego

Kolejne strategiczne punkty miasta Polacy przejęli w ciągu następnych dni. Oprócz walk ulicznych ważnym krokiem była zmiana administracji. Większość potyczek trudno nazwać bitwami. Do bitew można zaliczyć natomiast walki o kolejne miejscowości w regionie. Najbardziej znana jest może bitwa o Ławicę (6 stycznia 1919). Była to wieś, w której mieściło się niemieckie lotnisko wojskowe. W trakcie przebiegu powstania wielkopolskiego doszło do kilku większych bitew. Niemcy użyli nawet raz gazów bojowych.

Już 28 grudnia udało się wybrać dowództwo. Dowódca powstania wielkopolskiego Stanisław Taczak podporządkował sobie jednostki wojskowe. Natomiast komendant Poznania, Jan Maciaszek ogłosił wprowadzenie stanu wyjątkowego, co miało usprawnić kontrolę nad walkami ulicznymi.

Oddziałom powstańczym udało się przejmować kolejne miejscowości bez większego rozlewu krwi. Mimo to według najnowszych szacunków powstanie pochłonęło ponad 2000 ofiar. W przebiegu powstania wielkopolskiego duże znaczenie miały działania oddziałów POW. Na terenie Poznania również Straż Ludowa. 11 stycznia, po wyborze nowego naczelnika powstania, gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego, oddziały powstańcze zamieniono w regularną armię.