Rozpad Czechosłowacji - data, przyczyny, konsekwencje, znaczenie
Czechosłowacja była tworem XX stulecia. Data jej upadku jest jeszcze jednym dowodem na to, że XX wiek był krótkim stuleciem. Świat, który uformowany został po I wojnie światowej, ostatecznie upadł na początku lat 90-tych. Podział na Czechy i Słowację nigdy nie był jednak czymś oczywistym. Przyjrzyjmy się jak właściwie doszło do rozpadu Czechosłowacji.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o Czechosłowacji.
Czechosłowacja – od powstania do upadku
XX wiek a niezależność Słowacji
Na początku pokrótce przedstawię opis sytuacji Czech i Słowacji w XX wieku.
Uformowanie i rozpad Czechosłowacji były jednymi z kamieni milowych minionego stulecia. Początek Czechosłowacji to czasy formowania się młodych państw po rozpadzie trzech cesarstw: Rosyjskiego, Austro-Węgierskiego i Niemieckiego.
W 1918 roku największe znaczenie dla Słowacji miała wspólna baza etniczno-kulturowa. Ten obszar nigdy nie był samodzielnym państwem i przed wcieleniem do Austro-Węgier stanowił część monarchii węgierskiej. Zamieszkiwała go jednak w większości ludność słowiańska. Po rozpadzie Austro-Węgier została wcielona do wspólnego państwa czesko-słowackiego. Jednak razem z ziemiami etnicznie słowiańskimi wcielono sporo ziem zamieszkiwanych przez większość węgierską oraz mieszaną. Prowadziło to w dwudziestoleciu międzywojennym do konfliktów z Węgrami. Na krótko doprowadziło to nawet do powstania Słowackiej Republiki Rad w 1919 roku.
W 1938 roku hitlerowskie Niemcy dokonały aneksji tzw. Kraju Sudetów. Polska zajęła Zaolzie, a Węgry południową Słowację i Ruś Zakarpacką. 15 marca 1939 roku powstały państwa kontrolowane przez III Rzeszę – Protektorat Czech i Moraw i Pierwsza Słowacka Republika.
Nic dziwnego, że po II wojnie światowej proklamowano Trzecią Republikę Czechosłowacką. Rozdzielenie państw słowackiego i czeskiego za bardzo kojarzyło się z węgierskim i niemieckim nacjonalizmem. W 1948 roku władzę przejęli komuniści. Powstała Socjalistyczna Republika Czechosłowacka.
Czechosłowacja po upadku ZSRR
Przekształcenia ustrojowe w Czechosłowacji po 1989 roku przeszły pod nazwą aksamitnej rewolucji. W wyniku masowych protestów, trwających przez cały listopad 1989 i negocjacji w następnym miesiącu prezydentem został Vaclav Havel – pisarz opozycjonista. Z konstytucji wykreślono zapis o przewodniej roli partii. W ciągu następnego roku państwo przekształciło się w demokrację parlamentarną.
Kiedy nastąpił upadek ZSRR (1991), powrócił temat rozdzielenia dwóch państw. Mimo braku poparcia ze strony większości społeczeństwa. Wielu Czechom i Słowakom w zupełności wystarczała suwerenność w ramach federacji. Jednak politycy Vaclav Klaus (Czechy) i Vladimir Mečiar (Słowacja) dążyli do rozdzielenia obu państw.
Niektórzy zarzucali Klausowi i Mečiarowi zbyt wygórowane ambicje. Wzajemna niezależność dawała każdemu z nich władzę w osobnym państwie. Jeżeli to prawda, to pojawia się pytanie: Czy aksamitny rozwód był nieuniknionym następstwem aksamitnej rewolucji? A może jeszcze jedną oznaką kończącego się XX wieku?
Aksamitny rozwód
Jedna historia, dwa państwa?
Rozpad Czechosłowacji nastąpił w dwa lata po rozpadzie Związku Radzieckiego i Jugosławii. Toczył się spór o niezależność Północnej Macedonii od Grecji. Kolejne lata przyniosły dalsze podziały w byłych państwach socjalistycznych. Podobnie wyglądała sytuacja w azjatyckich republikach poradzieckich.
Słowację i Czechy wiele łączyło:
- Wspólne państwo Wielkomorawskie w średniowieczu
- Prawie identyczny język i duże podobieństwa kulturowe
- Czechosłowakizm – nurt zapoczątkowany jeszcze w XIX wieku i kontynuowany na początku XX wieku
- Wspólne państwo w latach 1918-38 oraz 1945-1992
Jednak niektóre różnice mogły prowadzić do podziału. Czesi byli głównie agnostykami. Jeżeli w coś wierzyli to pod skrzydłami kościoła husyckiego lub protestanckiego. Słowacy są przeważnie katolikami. Nie bez znaczenia były różnice kulturowe. Czechy od średniowiecza były silnie związane z Europą Zachodnią. Cesarze z rodu Luksemburgów uważali Pragę za swoją stolicę. Słowacja była natomiast mniej znaczącą prowincją dla każdego królestwa, które zagarnęło te ziemie. Obawiano się również, że różnice gospodarcze doprowadzą do starć i wzajemnych oskarżeń. Suwerenność każdego z państw dawała możliwość samodzielnego zarządzania lokalną gospodarką.
Nawet jeśli rzeczywiście Klaus i Mečiar realizowali własne ambicje, to mieli się do czego odwołać doprowadzając do aksamitnego rozwodu.
Formalną datą podziału jest 31 grudnia 1992. Z dniem 1 stycznia rozpad Czechosłowacji stał się politycznym faktem.
Współpraca czy niezależność
Wielu polityków i duża część społeczeństwa do dziś jest zawiedziona upadkiem Czechosłowacji. Formalny opis przebiegu rozdzielenia obu państw nie oddaje emocji, które się za tym kryły. Do dziś Czesi i Słowacy stawiają na współpracę.
Gorącym orędownikiem zachowania jednego państwa był Aleksander Dubček, jedna z głównych postaci przewrotu w 1968 roku. Słowak z pochodzenia. Do rozpadu nie chciał też dopuścić prezydent Havel.
Niektóre przyczyny podziału wydają się dziś absurdalne. Tak można patrzeć na słynną wojnę o myślnik. Po 1989 roku toczyła się walka o to czy nazwę Republika Czecho-Słowacka pisać z myślnikiem czy bez myślnika. Nie chcę tu wchodzić w szczegóły, ale przypominało to trochę kłótnie rozpadającego się małżeństwa. Z opisu sporu nie wynika jednak, żeby prowadził do aksamitnego rozwodu. Większe znaczenie miała tu chyba interpretacja i rozdmuchanie sporu przez zwolenników rozpadu Czechosłowacji.
Konsekwencje rozpadu Czechosłowacji
Upadek jednego państwa
Konsekwencje drobnych sporów okazały się większe niż przewidywano. A może dokładnie na takie zakończenie były obliczone. W każdym razie z datą 1 stycznia 1993 Czechosłowacja przestaje istnieć. Można mówić o upadku pewnej idei. Dla państw, które doszły do suwerenności, zmiany były bardziej symboliczne niż rzeczywiste. Jednak pozostał niesmak wśród obywateli. W całej tej historii nikt ich nie zapytał o zdanie.
Formalne konsekwencje ogłoszenia niezależności dwóch państw to:
- Zmiana nazewnictwa – powstała Republika Słowacka i Republika Czeska
- Zmiana flag – Czechy zachowały dawną flagę Czechosłowacji, Słowacja zyskała własną flagę z herbem na tle trzech poprzecznych pasów (białego, niebieskiego i czerwonego)
- Nowe stolice – stolicą Czech pozostała Praga, stolicą Słowacji jest Bratysława
- Dwie konstytucje – każdy kraj zyskał własną
Poza tym z poważnymi konsekwencjami dla Słowacji wiązało się oddzielenie od gospodarki czeskiej. Czechy zyskały, bo odpadło im wspieranie finansowe biedniejszych sąsiadów. Słowacy zostali ze słabiej rozwiniętą ekonomią, rozbudowaną mniejszością romską i węgierską. W skarb państwa dostał 1/3 wspólnego majątku.
Czechosłowacja w pamięci Czechów i Słowaków
Nawet dziś nie wszyscy Czesi i Słowacy pogodzili się z konsekwencjami podziału. Przyglądając się sondażom widzimy, że tylko 1/3 obywateli byłej Czechosłowacji jest zadowolona z obecnej sytuacji. Chociaż mniejszość zyskała na niezależności obu państw, to brakuje silnej motywacji, usprawiedliwiającej taki stan rzeczy.
Czesi i Słowacy mają dość duży sentyment do czasów wspólnego państwa. W pamięci jest nie tylko SRC, ale przedwojenna, niepodległa Czechosłowacja. Rocznicę jej powstania – 28 października – obchodzi się w Czechach do dziś.
Mimo sentymentów nikt nie mówi o powrocie do wspólnego państwa. Na razie w Europie nie zanosi się na poważne zmiany. Jeżeli już to na ucieczkę kolejnych krajów z UE. Ciągle tendencja do podziałów jest silniejsza. Czechosłowacja pozostanie więc pewnie kolejną kartą z przeszłości Europy Środkowej.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Edward Czapiewski, Jakub Tyszkiewicz, Historia powszechna. XX wiek, PWN 2020
- Andrzej Chwalba, Historia powszechna 1989-2011, PWN 2011
- Jerzy Tomaszewski, Historia państw świata w XX wieku. Czechosłowacja, Wydawnictwo TRIO 1997