Rycheza (Rycheza Lotaryńska) - pochodzenie, życiorys, wpływ na losy Polski
Rycheza zapisała się w historii jako silna osobowość, o wyraźnych planach i preferencjach politycznych. Odegrała ważną rolę jako żona Mieszka II i matka Kazimierza Odnowiciela, ale też jako postać samodzielna. Pierwsza koronowana królowa Polski musiała patrzeć, jak państwo jej męża popada w chaos. Według niektórych historyków sama przyczyniła się do utraty korony przez Piastów, według innych próbowała ją chronić. Oto historia królowej Rychezy Lotaryńskiej.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o dynastii Piastów.
Z tego artykułu dowiesz się:
Zanim Rycheza została królową
Rycheza, znana w dawniejszej historiografii również jako Ryksa, pochodziła z rodu Ezzonidów z Nadrenii. Nie był to ród o długiej i znamienitej historii, w XI wieku dopiero zaczynał karierę polityczną. Przez matkę, Matyldę była jednak późniejsza królowa Polski spokrewniona z Ludolfingami i rodziną arystokracją bizantyńską. (Delimata-Proch M., 2019: s. 17-18) Ten fakt omal nie przyczynił się nawet do wyboru jej ojca Ezzona na króla Rzeszy niemieckiej (potencjalnie cesarza).
Rycheza była pierworodnym dzieckiem albo najstarszą córką Matyldy i Ezzona. Nie znamy dokładnej daty jej narodzin. Wiemy jednak, że miała sześć sióstr i trzech braci. Musiała być na świecie, kiedy w 1000 roku brano ją pod uwagę w układach dynastycznych między Niemcami a Polską. Historycy do dziś nie są zgodni co do daty narodzin Ryksy, ale można powiedzieć, że przyszła na świat gdzieś między 992 a 995 rokiem.
Edukację zdobyła prawdopodobnie w jednym z klasztorów. W Kwedlinburgu opatką była jej ciotka (siostra Matyldy) Adelajda. Prawdopodobnie otrzymała tu (lub w podobnym miejscu) wszechstronne wykształcenie. Nauczono ją czytania, pisania, łaciny. Możliwe nawet, że przyswoiła trivium i quadrivium, czyli zestaw klasycznych sztuk wyzwolonych. (Delimata-Proch M.: s. 53-54).
Pierwsza koronowana królowa Polski
Rycheza została prawdopodobnie przyrzeczona na żonę Mieszkowi II – synowi Bolesława Chrobrego – w roku 1000. Możliwe, że również wtedy doszło do zaręczyn. Chociaż źródła, które o tym mówią pochodzą z późniejszych czasów, to takie plany w czasie zjazdu gnieźnieńskiego są prawdopodobne. W dokumentach Ryksę nazywano siostrą lub przyrodnią siostrą cesarza. Miało to ogromne znaczenie dla relacji między Ottonem III i Bolesławem Chrobrym.
Do ślubu doszło prawdopodobnie podczas zjazdu w Merseburgu w 1013 roku. Musimy tu przypomnieć, że cesarski „brat” Rychezy nie żyje wtedy już od 11 lat, zaś Bolesław Chrobry właśnie zakończył kolejny etap wojny z królem niemieckim Henrykiem. Zjazd w Merseburgu przyniósł poddanie lenne Milska i Łużyc przez polskiego księcia. Henryk właśnie wybierał się po koronę cesarską i prawdopodobnie chodziło o odnowienie planów jego poprzednika. Chrobry zgadzał się być lennikiem cesarza, ale jednocześnie suwerenem Sclavinii (ziem słowiańskich). (por. Barański M.K., 2012: s. 51)
Chociaż obecny podczas zjazdu Thietmar nie wspomina o małżeństwie Mieszka II z Rychezą, to piszą o tym inni kronikarze. Zawarcie związku małżeńskiego między synem Chrobrego i „siostrą” Ottona III w tym roku było prawdopodobne, tym bardziej, że dzieci pary pojawiają się po tej dacie. Na koronę królewską Mieszko i jego żona będą musieli jednak poczekać jeszcze 12 lat.
W międzyczasie narodził się ich pierworodny syn Kazimierz (kronikarz zanotował to wydarzenie pod datą 1016 roku). Miał też przynajmniej jedną siostrę, która została później żoną węgierskiego władcy Beli.
Śmierć Bolesława Chrobrego w 1025 roku została poprzedzona koronacją starego króla. Oznaczało to, że ród Piastów awansował w feudalnej Europie. Teraz Mieszko II z żoną mogli powtórzyć ceremonię.
Tak naprawdę nie ma bezpośredniej relacji z ceremonii koronacyjnej. Wiemy natomiast, że Rycheza później wywiozła insygnia do Niemiec i oddała cesarzowi. Tytuł królowej zachowała dożywotnio. Nie będzie więc błędem nazwanie jej pierwszą koronowaną królową Polski. (Delimata-Proch M.: s. 102)
Po przejęciu władzy przez Mieszka II dość szybko pojawił się problem opozycji. Co prawda księżna szwabska Matylda chwaliła go jako uczonego i dobrego chrześcijanina. W Rzeszy miał jednak wielu wrogów. Ponadto pojawiła się opozycja pogańska. Polityka chrystianizacyjna Chrobrego była pełna przemocy. Gdy więc siła władzy królewskiej osłabła poddani zaczęli wracać do dawnych wierzeń.
Syn Bolesława Chrobrego musiał się zmierzyć z konsekwencjami ekspansywnej i brutalnej polityki ojca. Jego pozycja była zagrożona, ponieważ część panów niemieckich uważała go za uzurpatora (nie pytał cesarza o zgodę na koronację). Dodatkowo pogorszyło ją spustoszenie Saksonii w ramach pomocy książętom zachodnioniemieckim. W 1031 roku Mieszko II został pokonany przez cesarza Konrada. Musiał mu zwrócić Milsko i Łużyce. (Barański M.K.: s. 63) Następnie czeski książę Brzetysław zajął Morawy, a od wschodu zaatakował Jarosław Mądry sprzymierzony z przyrodnim bratem Mieszka, Bezprymem. W tej sytuacji Mieszko zbiegł do Czech, gdzie został uwięziony przez księcia praskiego Udalryka. Jeśli szukasz więcej informacji, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o pierwszych Piastach.
Wpływ Rychezy na historię Polski
Jednym z najbardziej znanych faktów z życia Rychezy jest jej powrót do Niemiec po 1031 roku razem z insygniami koronacyjnymi. Brzetysław nie był zainteresowany koroną Piastów (zresztą nie mógł legalnie z niej skorzystać). Zyskał przychylność cesarza, zadowalając się rolą księcia w okrojonym królestwie polskim. Nie panował jednak długo. Dzięki dyplomacji Mieszkowi udało się wrócić na tron w 1032 roku, ale bez prawa do tytułu królewskiego. (Barański M.K.: s. 63-64)
Odwiezienie do Niemiec królewskich insygniów przez pierwszą koronowaną królową miało wpływ nie tylko na ostatnie lata panowania jej męża. Uniemożliwiła też odzyskanie tytułu królewskiego jej synowi Kazimierzowi po śmierci Mieszka II (1034 r.). Nie jest jasne jaki był cel królowej. Możliwe, że ratowała tylko własną koronę, a korona Mieszka została odesłana osobno.
Mimo niezbyt pozytywnej roli politycznej Rycheza jest też znana jako patronka piśmiennictwa i klasztorów. Niektórzy historycy przypisują jej przywiezienie do Polski tzw. tablic paschalnych, co miało zapoczątkować polską annalistykę (dyskusja z tą tezą jest rozwinięta w: Delimata-Proch M.: s. 104-106). Rychezie przypisuje się też przeniesienie do Polski nadreńskich wpływów na architekturę. Jej inicjatywie przypisywano m.in. budowę dwóch kościołów w Gieczu.
Przed śmiercią Rycheza prawdopodobnie nie angażowała się w odbudowę państwa piastowskiego. Jako wdowa wróciła do cesarstwa, gdzie osiadła w klasztorze w Brauweiler w Kolonii. Tu udzielała licznych darowizn na rzecz kościołów i klasztorów. (Delimata-Proch M.: s. 228) Nigdy nie została oficjalnie beatyfikowana, ale regionalnie jest znana jako błogosławiona Rycheza.
Rola Rychezy jako królowej Polski nie jest w historiografii jednoznaczna. Wynika to z niewielkiej ilości zapisków, które mogłyby poświadczyć o pewnych wydarzeniach. Tym niemniej z dokumentów wyłania się osoba silna, posiadająca własne zdanie i prowadząca działalność niezależną od męża i syna.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Małgorzata Delimata-Proch, Rycheza królowa Polski (ok. 995 – 21 marca 1063). Studium historiograficzne, Avalon 2019
- Marek Kazimierz Barański, Historia Polski średniowiecznej, Zysk i Sk-a 2012