Rzeź Pragi - przyczyny, przebieg, znaczenie, straty, skutki

Bitwa z 4 listopada 1794 roku: najważniejsze informacje

Kontekst polityczny, insurekcja kościuszkowska

W obliczu z jednej strony de facto okupacji Polski przez armię rosyjską i poważnych skutkach konfederacji targowickiej, która zniweczyła cały wysiłek wynikający między innymi z uchwalenia Konstytucji 3 maja insurekcja kościuszkowska była ostatnią próba utrzymania suwerenności i integralności naszego kraju. Zadanie przed powstańcami było jednak arcytrudne, bowiem walczyli jednocześnie z dwoma wrogami: Prusami i Rosją. W walce z tą ostatnią odnotowali nawet spektakularne sukcesy, jak chociażby wygrana bitwa pod Racławicami.

Bolesna dla powstańców okazała się natomiast bitwa pod Maciejowicami 4 października, w której Polacy ponieśli klęskę, do niewoli zaś dostał się sam Tadeusz Kościuszko. Znacznie osłabiło to wiarę powstańców w zwycięstwo. Porażka ta była tym dotkliwsza, że w bitwie rozbitych zostało wiele cennych oddziałów piechoty i artylerii.

Nowym naczelnym wodzem wybrany został Tomasz Wawrzecki. Głównym zadaniem, jakie przed nim stanęło była obrona Warszawy. Uważał przy tym, że bronić Pragi nie ma sensu i należy wycofać wszystkie siły do stolicy. Jednakże Rada Najwyższa Narodowa postanowiła, że Polacy będą bronić się już na Pradze.

Liczebność sił polskich i rosyjskich - informacje

Armia rosyjska przystępowała do bitwy ze znaczną przewagą liczebną oraz lepszym wyposażeniem. Stosunek sił kształtował się w proporcji 2:1 w odniesieniu tak do piechoty, jak i jazdy, na niekorzyść Polaków. Najczęściej podaje się liczbę około 25 000 żołnierzy rosyjskich przeciwko trochę ponad 13 000 uczestników wciąż trwającej insurekcji kościuszkowskiej. Ocenia się, że aby obrona Pragi mogła być skuteczna po stronie polskiej musiałoby walczyć przynajmniej 20 000 osób i dysponować 400 działami.

Przy określaniu liczebności wojsk polskich najczęściej podaje się liczbę 13 637, jednak tylko część oddziałów  w pełni nadawała się do walki. Były to głównie regimenty i pułki litewskie oraz 4 i 6 regiment koronny. Wspomina się o 23 armatach polowych. Morale po stronie polskiej nie mogło być zbyt wysokie, brakowało żywności, a nawet możliwości jej zakupienia. Konie, którymi  4 listopada 1794 dysponowała  polska jazda były w znacznie gorszej kondycji, niż rosyjskie. W przededniu bitwy na Pradze znajdowało się około 10 000 cywilów, na których składali się mieszkańcy, ludność przybyła do pomocy w obronie Warszawy oraz uciekinierzy z przyległych wsi.

Rosjanie byli znacznie lepiej przygotowani do bitwy. Na przedpolach Warszawy stanęło 41 batalionów i 82 szwadrony. Armia Rosji dysponowała także 86 działami polowymi. Formalnie liczebność wojsk tego państwa szacowano nawet na 40 000, natomiast najczęściej podawana liczba 24 000; to dane urzędowe. W praktyce gotowych do bitwy miało być ponad 16 000, co i tak przewyższało możliwości obronne Polaków.

Obrona Warszawy: umocnienia i strategia strony polskiej

W roku 1770 wokół Warszawy wzniesiono wysoki na 1,7 m wał, przylegał zaś do niego rów o podobnej głębokości. Długość wału wynosiła około 3 600 metrów, jednakże spełniał on funkcję bardziej policyjną, niż militarną. Pierwsze rzeczywiste umocnienia obronne zaczęto budować w lecie 1794 roku.

W okolicach Pragi zbudowano zapory, na które składały się wilcze jamy, palisady oraz wały konstruowane w taki sposób, aby istniała możliwość prowadzenia krzyżowego ostrzału karabinowego. Umocnienia praskie nie były jednak najlepszej jakości, bowiem zostały one zbudowane z piasku, który jedynie miejscami został wzmocniony drewnem lub kamieniami.

Pierwotny plan przygotował jeszcze Tadeusz Kościuszko. Podobno planował on wykorzystać ludność cywilną do obrony szańców, natomiast potem uderzyć regularnym wojskiem na zmęczone oddziały rosyjskie. Morale wśród mieszkańców było jednak tak niskie, że plan ten nie był możliwy do zrealizowania. Rozmieszczenie zaś oddziałów było następujące: główny odcinek północny objęty został przez generała Jakuba Jasińskiego, dowodzącego przede wszystkim oddziałami litewskimi, środka bronić miał generał Józef Zajączek, zaś południa podpułkownik Wiesław Jabłonowski. Sprawdź także ten artykuł o wybuchu i przebiegu powstania kościuszkowskiego.

Przebieg bitwy i jej skutki. Rzeź Pragi

Bitwa i jej przebieg – bohaterska obrona Warszawy

Do pierwszej wymiany ognia doszło jeszcze 3 listopada. Obie strony ostrzeliwały się przez większość dnia. Rano 4 listopada, o 5 rano, na pozycje zajmowane przez oddziały Jasińskiego uderzyły kolumny Borysa de Lassy'ego. Pierwszy atak został odparty, przy drugim jednak uderzeniu Rosjanie dostali się na szańce. W innych miejscach zaatakowały także pozostałe kolumny. Po godzinie walk na wałach część oficerów trafia do niewoli,  polskie oddziały zaczęły zaś się cofać

Wstydliwym momentem bitwy był fakt nakazania przez generała Zajączka, aby Jasiński się wycofał. Kiedy ten nie usłuchał, Zajączek pogalopował przez most na koniu do Warszawy przy gromkich okrzykach „Zdrada!”. Najdłużej bronił się właśnie Jasiński z dwoma regimentami litewskimi. Jego żołnierze, jak i on sam polegli jednak w bitwie, jak i wielu innych powstańców i oficerów. Po złamaniu zaś linii obronnych walki przeniosły się na ulice. Rozpoczęła się rzeź Pragi.

Szacuje się, że po stronie rosyjskiej w trakcie szturmu zginęło około 500 żołnierzy, zaś około 2000 zostało rannych. Straty polskie podawane są różnie w zależności od źródła. Według meldunku Suworowa naliczono 13 340 zabitych, wzięto do niewoli 12 860 osób, z których do domów puszczono 10 000 a ponad 3 000 z nich zmarło w wyniku odniesionych ran lub też utonęło w trakcie ucieczki. Z około 4 000 obrońców – mieszkańców Warszawy przeżyło tylko 80. Inne źródła podają, że w walce lub prób przeprawienia się przez Wisłę zginęło 8 000 ludzi.

Rzeź Pragi i de facto upadek powstania

Najwięcej ofiar po stronie Polaków, w tym ludności cywilnej, pochłonęła nie sama obrona Pragi, ale masakra ludności cywilnej, jakiej dopuściła się po bitwie armia rosyjska. Zachowane opisy tego, co zastano na Pradze po opuszczeniu jej przez Rosjan są zbyt brutalne, aby je dosłownie tutaj przytoczyć. Dość powiedzieć, że nie oszczędzono nie tylko ludności cywilnej ogólnie, ale wymordowano kobiety, dzieci, w tym noworodki, zakonnice i zakonników a według części źródeł nawet napotkane zwierzęta.

Część młodych chłopców porwano i siłą wywieziono do Rosji. Kiedy zaś ludność cywilna rzuciła się do ucieczki łódkami w kierunku Warszawy, Rosjanie zaczęli strzelać do nich z armat. Pale podtrzymujące zaś most przecięto, aby zatrzymać uciekinierów. Wielu ludzi poniosło śmierć w wodach Wisły.

Część Pragi spłonęła po wybuchu w prochowni. Źródła mówią o stosach ludzi leżących na ulicach. Mówi się o kilkunastu a nawet dwudziestu tysiącach ofiar tej rzezi. 12-13 tysięcy ludzi zostało zesłanych na Syberię. Ostatnia heroiczna bitwa insurekcji kościuszkowskiej została przegrana, zaś droga do późniejszego trzeciego rozbioru Polski stała dla zaborców otworem.

Autor: Herbert Gnaś

Bibliografia

1. T. Rawski, Obrona Pragi w 1794 roku [w:] Z. Grabowski (red.), Z dziejów militarnych Pragi, Agencja Wydawnicza Cinderella Books Andrzej Zasieczny, Warszawa 1999.
2. W. Korotyński, Rzeź Pragi, Drukarnia „Rola” J. Buriana, Warszawa 1924.
3. W. J. Wójtowicz, Dzieje Pragi warszawskiej od czasów najdawniejszych do obecnych, Wydawnictwo „Głos Pragi”, Warszawa 1934.
4. Rzeź Pragi, http://www.praga-pn.waw.pl/data/newsFiles/broszura_28.10.pdf, dostęp: 06.11.2020.

Przekaż dalej