Spór o inwestyturę – strony, przyczyny, reformy, znaczenie, zakończenie sporu

Cesarstwo i papiestwo przed wybuchem zatargu

W latach 1039-1056 Cesarstwem rządził Henryk III z dynastii salickiej. Był on niezwykle energicznym władcą, któremu udało się całkowicie zdominować papiestwo. Papieżami zostawali tylko wskazani przez niego kandydaci.

Sytuacja ta jednak zmieniła się, kiedy ster rządów w Rzeszy przejął Henryk IV, najstarszy z synów zmarłego w 1056 roku cesarza Henryka III. Nowy władca Niemiec przez wiele lat borykał się z problemami wewnętrznymi, trapiącymi jego państwo. W efekcie pozycja papieża na terenie Italii znacznie wzrosła.

W 1059 roku papież Mikołaj II wydał dekret, przewidujący nowy regulamin wyborów papieskich. Odtąd papieża miało wybierać kolegium kardynałów, a nie jak to było do tej pory, kler i lud rzymski. Reforma ta uderzyła w cesarza, któremu nie pozwolono już uczestniczyć w wyborze następcy św. Piotra.

Równocześnie papiestwo dążyło do wyeliminowania wszelkich nadużyć, utrudniających życie ówczesnemu Kościołowi. Zaczęto na szeroką skalę potępiać symonię (sprzedaż stanowisk kościelnych) oraz nikolaizm (łamanie zasad celibatu księży).

Spór o inwestyturę sporem o mianowanie biskupów

Papież Grzegorz VII w natarciu

Część z reform przeprowadzonych w Kościele była na rękę Henrykowi IV. Władca ten nie chciał natomiast wprowadzać jakiś istotnych zmian w zakresie inwestytury. W średniowieczu pod tym mianem rozumiano nadanie lenna wasalowi przez seniora oraz nadawanie stanowisk kościelnych przez władcę. Podczas uroczystej ceremonii senior wręczał wasalowi świeckiemu chorągiew lub włócznię, a wasalowi duchownemu pierścień lub pastorał, natomiast wasal składał hołd lenny.

Zapatrywania cesarza nie mogły spodobać się papieżowi Grzegorzowi VII, uważającemu, iż władza nad światem należy tylko do papieży. Swoje poglądy wyłożył on w przeznaczonym do użytku wewnętrznego (nigdzie oficjalnie nieopublikowanym) dokumencie o nazwie „Dictatus papae” (1075).

Wymieniony wyżej dokument zawierał 27 oryginalnych tez. Najważniejsze z nich przewidywały, iż:

• papież dzierży insygnia władzy cesarskiej i dysponuje prawem intronizowania i detronizowania władców świeckich, w tym cesarzy
• papież nie może być przez nikogo sądzony
• papież ma prawo zwolnić poddanych z posłuszeństwa swemu władcy

Jeśli szukasz więcej ciekawostek, sprawdź także ten artykuł o genezie schizmy zachodniej.

Henryk IV pod Canossą (1077)

Grzegorz VII przez dłuższy czas próbował porozumieć się z Henrykiem IV w kwestii inwestytury. Niestety na nic się to zdało. Konflikt wzmógł się w 1075 roku po tym, jak Henryk mianował nowego arcybiskupa Mediolanu, czego nie skonsultował z papieżem. Na początku 1076 roku władca Niemiec zwołał do Wormacji synod biskupów ze swego kraju, podczas którego uznano wybór Grzegorza VII za nieprawomocny.

Na reakcję papieża nie trzeba było długo czekać. 14 lutego 1076 roku na synodzie rzymskim obłożył on klątwą króla i zwolnił jego poddanych z przysięgi wierności. Posunięcie Grzegorza VII było na rękę opozycji antykrólewskiej, która od razu chwyciła za broń i wystąpiła przeciwko Henrykowi. W efekcie król znalazł się w osamotnieniu. Chcąc ratować swoje położenie, które z każdym dniem się pogarszało, z kilku dworzanami wyruszył w środku zimy na przełomie 1076 i 1077 roku do Włoch, aby jego konkurent zdjął ekskomunikę, która jeszcze w tym okresie znaczyła bardzo dużo.

Na początku 1077 roku Henryk IV pojawił się pod zamkiem w Canossie, w którym bawił w tym czasie Grzegorz VII. Był wtedy ubrany w szaty pokutne i przez trzy dni stał przed murami zamku, klęcząc na śniegu. Ekspiacja przyniosła pożądany efekt, zaś papież udzielił królowi absolucji.

Upragniony pokój i konkordat w Wormacji (1122)

Zniesienie ekskomuniki pozwoliło Henrykowi IV na rychły powrót do Rzeszy, gdzie ponownie starł się ze swymi przeciwnikami politycznymi. Zmagania z nimi przeciągnęły się do 1080 roku. Jeszcze w tym samym 1080 roku król ponownie zawitał do Włoch i na specjalnie zwołanym z tej okazji synodzie w Tyrolu zdetronizował papieża i jego zastępcą obwołał antypapieża Klemensa III.

Postępowanie króla, jak się można tego było spodziewać, wywołało sprzeciw Grzegorza VII. Zdeponowany papież rzucił wprawdzie ponownie klątwę na Henryka IV, jednak nic tym nie osiągnął. Z każdym rokiem tracił swoje wpływy w Italii. W 1084 roku władca niemiecki uroczyście wkroczył do Rzymu, gdzie Klemens III koronował go na cesarza.

Już rok później (1085) Grzegorz VII umarł, opuszczony przez wszystkich. Wydawało się, iż spór o inwestyturę wreszcie wygaśnie samoistnie. Niestety tak się ostatecznie nie stało. Następca Henryka IV, Henryk V jeszcze przez szereg lat zmagał się z papiestwem. Doszło nawet do tego, iż nowy cesarz chwilowo uwięził papieża Paschalisa II, aby wymóc na nim swoje postulaty.

Spór o inwestyturę ostatecznie zakończył się podpisaniem specjalnego porozumienia w Wormacji między ówczesnym papieżem Kalikstem II a cesarzem Henrykiem V w 1122 roku. Władca Niemiec zrzekł się wówczas inwestytury biskupów i opatów dokonywanej przez wręczenie pastorału i pierścienia. Odtąd biskupów miały wybierać kapituły katedralne, zaś opatów kapituły zakonne. Jednocześnie Henryk zachował prawo do odbierania od elektów przysięgi wasalnej i wręczania im lenna.

Postanowienia konkordatu wormackiego miały kompromisowy charakter. Podjęte w 1122 roku decyzje okazały się nad wyraz trwałe. Już rok później (1123) potwierdzono je na pierwszym soborze laterańskim.