Traktat ryski - data, postanowienia, skutki, znaczenie

Wydarzenia, które doprowadziły do zawarcia pokoju w Rydze

Postrzeganie wojny polsko-rosyjskiej (wojna polsko-bolszewicka) na zachodzie

W latach 1919-1921 toczyła się wojna polsko-bolszewicka, której przebieg przez cały czas miał wpływ tak na późniejsze negocjacje, jak i na podejście państw zachodnich. Równocześnie z działaniami zbrojnymi Lenin prowadził na zachodzie Europy działalność propagandową, głównie przy pomocy Międzynarodówki Komunistycznej. Kolportowano specjalne broszury. Celem było zdyskredytowanie Polski i niestety działalność ta przynosiła efekty. Robotnicy w Europie zostali wezwani, aby uniemożliwiać dostarczanie Polsce broni, ale i żywności.

W Wielkiej Brytanii na pochodach rozpowszechniane było hasło „ręce precz od Kraju Rad”. Dokerzy w Londynie i Hamburgu notorycznie odmawiali załadunku broni, którą zakupiła Polska. W wyniku tych działań olbrzymi transport sprzętu wojskowego, jaki Wielka Brytania przekazała Polsce (80 dział, 30 samolotów, 50 000 karabinów, 200 000 pocisków artyleryjskich) dotarł już po tym, jak zakończono działania wojenne.

Kongres Związków Zawodowych w Wielkiej Brytanii zagroził wręcz strajkiem generalnym, jeżeli państwo to poparłoby Polskę. Nasz kraj zaczynał jawić się jako główny prowodyr zawieruchy wojennej. Nie ułatwiało to pracy polskim negocjatorom, po części ze względu na postawę premiera Wielkiej Brytanii. Część państw zachodnich zaczęła też uważać porażkę Polski za nieuniknioną.

Przebieg negocjacji pokojowych przed konferencją w Rydze

Podczas poświęconej niemieckim reparacjom konferencji w Spa w lipcu 1920 roku premier Wielkiej Brytanii David Lloyd George za pośredniczenie w negocjacjach z sowiecką Rosją zażądał uznania przez Polskę granicy przebiegającej na linii Curzona. Zastosowano jednak również nacisk na Lenina wysyłając na Bałtyk 30 okrętów wojennych. Sam brytyjski szef MSZ, lord George Curzon wysłał do Moskwy notę z określeniem linii granicznej. Bolszewicy odczytali to jako przejaw słabości Polski i propozycję odrzucili.

W sierpniu 1920 roku w efekcie polskiej odezwy i nacisków rządu Wielkiej Brytanii Rosja zgodziła się na negocjacje w Mińsku, utrudniała jednak polskiej delegacji dotarcie na miejsce. Później strona radziecka zażądała nie tylko uznania granicy na linii Curzona, ale i drastycznej redukcji armii Polski do 50 000 (z miliona!), oddania Rosji przez Polskę powstałej nadwyżki broni oraz uznania za eksterytorialną linię kolejową na trasie Wołkowsk-Białystok-Grajewo.

Tym razem to polska delegacja, dowiedziawszy się o przejściu polskich oddziałów do natarcia, odrzuciła absurdalne warunki ZSRR. Ponosząc straty na froncie Rosjanie okazali się bardziej skłonni do ustępstw. We wrześniu zaś ustalono, że rozmowy zostaną przeniesione do Rygi, gdzie kontynuowana miała być konferencja mińska i ostatecznie podpisano układ pokojowy.

Postanowienia konferencji pokojowej w Rydze i treść traktatu ryskiego

Przebieg konferencji pokojowej oraz dzień 18 marca 1921

Pierwsze posiedzenie miało miejsce 21 września. W przerwie przed kolejnym Lenin publicznie stwierdził potrzebę zawarcia pokoju. 24 zaś września, na skutek coraz bardziej niekorzystnego przebiegu działań wojennych, strona sowiecka zadeklarowała chęć zawarcia rozejmu i preliminaryjnego pokoju. Stronie polskiej zależało przede wszystkim na potwierdzeniu suwerenności oraz deklaracji niemieszania się w sprawy wewnętrzne.

Pod koniec września prace prowadzone były dwutorowo: najważniejsze decyzje omawiano podczas poufnych spotkań, natomiast szczegóły dyskutowano podczas konferencji. 5 października został podpisany protokół przyszłego porozumienia, a 12 października podpisano umowę o rozejmie i preliminariach pokojowych, wtedy też przerwane zostały działania wojenne. 21 października umowa została ratyfikowana przez Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rad. W lutym zaś 1921 roku Lenin stwierdził, że strona rosyjska poszła na dalsze ustępstwa dla wyrównania historycznej niesprawiedliwości wyrządzonej Polakom przez Rosję. W kontekście poniesienia klęski przez wojska sowieckie w tak ważnych starciach, jak Bitwa Warszawska ta zmiana postawy nie powinna dziwić.

Szybkiemu podpisaniu porozumienia przez stronę sowiecką sprzyjała też coraz gorsza sytuacja w Rosji. W czasie, kiedy trwały negocjacje gospodarka rosyjska była w tragicznym stanie, coraz częściej dochodziło do strajków i protestów. Armia nie była opłacana, problemem było nawet zaopatrzenie jej w żywność. Władzom w Moskwie porozumienie się z Polską było więc jak najbardziej na rękę i 18 marca 1921 roku traktat ryski został podpisany. Między oboma państwami nareszcie nastał pokój.

Granica polsko-rosyjska: najważniejsze postanowienia i jej przebieg

Pierwsza rosyjska propozycja, jaka została przedstawiona Leninowi i zaakceptowana przez niego zakładała najdalszą możliwą linię ustępstw na rzekach Szczera-Kanał Ogińskiego-Jasiołda-Styr-Zdrucz. Później strona rosyjska zgodziła się wręcz na linie przebiegającą jeszcze dalej na wschód, niż ta ustalona w 1919 roku, co dawałoby Polsce Galicję Wschodnią. W zamian za Galicję Polska oddawała Rosji większość terenów ukraińskich. Strona sowiecka sugerowała Polsce także przejęcie Mińska, było to jednak odrzucane z powodów etnicznych.

28 września Polacy otrzymali kolejna propozycję przebiegu granicy: od ujścia rzeki Świsłocz-Białowieża-Kamieniec Litewski-Brześć-Piszcza-Luboml-Włodzimierz Wołyński-Grzybowica a następnie wzdłuż byłej granicy Rosji z Austrią do Dniestru. Polska swoją kontrpropozycję zgłosiła 2 października. Granica miała mieć w niej następujący przebieg: Dźwina-stacja Orzechowno, następnie rzekami Wilią, Ilią, Łanią, Lwą i Zbruczą do ujścia do Dniestru, co częściowo było tożsame z granicą Polski po drugim rozbiorze z 1793 roku.

Lenin w projekcie dyrektywy dla sowieckiej delegacji, która negocjowała pokój z Polską stwierdził, że w porównaniu z kwestią zawarcia pokoju przebieg granicy ma charakter dwudziestorzędny. Delegacja Rosji zgodziła się więc na polską propozycję. Na mocy Artykułu III porozumienia Rosja i Ukraina zrzekły się praw do ziem położonych na zachód od wyznaczonej granicy, której delimitacja została przeprowadzona przez przedstawicieli polsko-radzieckiej komisji.