Unia polsko-szwedzka - data zawiązania, założenia, zerwanie, konsekwencje
Zygmunt III Waza był jedynym synem króla szwedzkiego Jana III i córki Zygmunta Starego – Katarzyny Jagiellonki. Po śmierci Stefana Batorego został królem Polski i wielkim księciem Litwy. Kiedy zmarł Jan III, przejął koronę Szwecji. W ten sposób powstała unia polsko-szwedzka, dzięki której Rzeczpospolita osiągnęła największy zasięg terytorialny w historii. Ale złamanie umowy przez Karola Sudermańskiego doprowadziło do dynastycznej wojny polsko-szwedzkiej i detronizacji Zygmunta III. Tron zaoferowano synowi Zygmunta – Władysławowi – ale ceną była zmiana wyznania królewicza. Niemniej obaj jego synowie na tronie polskim używali tytułu „dziedzicznego króla Szwedów”.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Unia polsko-szwedzka – król Zygmunt III Waza
Zygmunt III Waza na polskim tronie
W grudniu 1586 r. niespodziewanie zmarł król Stefan Batory. Jednym z kandydatów do tronu Rzeczpospolitej został siostrzeniec Anny Jagiellonki – wdowy po monarsze – książę szwedzki Zygmunt. 19 sierpnia 1587 r. sejm wybrał go na następcę Batorego. Koronacja odbyła się 27 grudnia na Wawelu.
Pacta conventa, czyli osobista umowa monarchy z państwem, podpisana 7 października w Oliwie, zawierała następujące zobowiązania:
- zawarcie sojuszu polsko-szwedzkiego,
- utworzenie na Bałtyku polskiej floty,
- umorzenie długów w Szwecji,
- przyłączenie Estonii do Rzeczpospolitej,
- zagwarantowanie pokoju religijnego.
Początki panowania Zygmunta III Wazy były dość trudne. W trakcie sejmu elekcyjnego część szlachty na króla wybrała austriackiego arcyksięcia Maksymiliana III Habsburga, Rzeczpospolita podzieliła się na dwa obozy. Jednak dzięki poparciu kanclerza Jana Zamoyskiego i jego wyprawie przeciwko Habsburgowi, Zygmunt mógł objąć tron polski.
Mimo tego sukcesu król z początku czuł się nie najlepiej jako dziedzic Jagiellonów. Jego przeciwnicy starali się to wykorzystać m.in. chcąc nakłonić go do powrotu do Szwecji. Ojciec monarchy, król szwedzki Jan III, jeszcze przed koronacją nakłaniał go do powrotu, a wkrótce ostrzegał przed możliwością utraty tronu szwedzkiego.
Zygmunt III Waza na tronie szwedzkim
Z czasem pozycja Zygmunta jako króla zaczęła rosnąć. W maju 1592 r. król ożenił się z Anną Habsburżanką – bratanicą byłego konkurenta do tronu polskiego. Niestety po paru miesiącach, pod koniec listopada, zmarł Jan III Waza. W ten sposób w osobie Zygmunta zawiązała się unia polsko-szwedzka.
Pierwsza wyprawa króla do Szwecji odbyła się jednak dopiero po niemal roku, niezbędna była w tym celu zgoda polskiego sejmu, a także umowy, w której określono polskie stanowisko wobec Szwecji. 19 lutego 1594 r., w Uppsali koronowano go na króla szwedzkiego.
Najważniejszym problemem była w tym momencie kwestia religii. Zygmunt po matce, Katarzynie Jagiellońskiej, był gorliwym katolikiem, jego ojciec, a także siostra Anna wyznawali luteranizm. Religią panującą w Szwecji był właśnie luteranizm. Zygmunt zamierzał zastąpić je religią katolicką, ale przed koronacją przedstawiona mu została do podpisania umowa, która gwarantowała wolność wyznaniową dla luteran, kosztem katolików.
Unia polsko-szwedzka – zdetronizowanie Zygmunta III
Złamanie umowy księcia i króla oraz pierwsze wojny polsko-szwedzkie
Kiedy wyprawa dobiegła końca, władzę w Szwecji w imieniu władcy przejęła rada, na czele której stanął stryj Zygmunta – książę Sudermański Karol. Jednak regent podjął wiele działań sprzecznych z wolą monarchy, jak choćby układ z Rosjanami, na mocy którego odstąpił im część Finlandii.
Sam Zygmunt również nie był bez winy. Złamał umowę – królewskie poręczenie, którym gwarantował swobody dla wyznania augsburskiego. Naruszył m.in. zakładając katolickie szkoły, czy obdarzając katolików wyższymi urzędami i godnościami. Spowodował w ten sposób wzrost niechęci do swojego sposobu sprawowania rządów.
Tym samym wśród niezadowolonych arystokratów szwedzkich wzrastała pozycja regenta Karola Sudermańskiego. W 1596 r. dodatkowo w Finlandii, należącej od XIII w. do Szwecji, wybuchła wojna domowa przeciwko namiestnikowi Zygmunta – Klasowi Flemingowi. Całą sytuację starał się wykorzystać jak najkorzystniej dla siebie książę Karol.
Zdetronizowanie Zygmunta III i konsekwencje unii i wojen polsko-szwedzkich
W 1598 r. Rzeczpospolita zorganizowała wyprawę wojenną króla do Szwecji w celu przywrócenia porządku w bratnim kraju. Całość została jednak źle zorganizowana, nie doszło do porozumienia z wiernymi Zygmuntowi oddziałami w Finlandii. 25 września, w bitwie pod Linköping król poniósł porażkę. Pierwsze wojny polsko-szwedzkie skończyły się dość szybko.
Monarcha miał czekać na posiedzenie riksdagu – szwedzkiego parlamentu. Jednak zdecydował się wrócić do Rzeczpospolitej. W maju 1599 r. padł Kalmar – ostatnia wierna mu twierdza. Dwa miesiące później ogłoszono detronizację Zygmunta III jako króla szwedzkiego. Jednocześnie parlament zaproponował uznanie monarchą czteroletniego syna Zygmunta i Anny – Władysława. Królewicz musiałby jednak niezwłocznie udać się do Szwecji, gdzie jego edukację powierzono by Karolowi Sudermańskiemu. Wiązało się to również ze zmianą wyznania następcy tronu na luterańską.
Królewicz Władysław pozostał w Polsce. Zarówno Zygmunt, jak i Władysław, a także drugi syn Zygmunta – ze związku z Konstancją Habsburżanką – Jan Kazimierz do końca życia używali kolejno tytułu dziedzicznego króla Szwedów. Tymczasem w 1604 r. tron szwedzki objął Karol Sudermański jako Karol IX Waza.
Autor: Aleksandra Drążek-Szychta
Bibliografia:
- Augustyniak U., Historia Polski 1572 – 1795, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008
- Besala J., Małżeństwa Królewskie. Władcy elekcyjni, Bellona, Warszawa 2007
- Ochmann – Staniszewska S., Dynastia Wazów w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007
- Wdowiszewski Z., Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Avalon, Kraków 2005