Wielka Emigracja - początki, przyczyny, przebieg, nurty

Powstanie listopadowe i początki emigracji

Przyczyny emigracji

Określenie Wielka Emigracja dotyczy głównie elit polskich, które po 1831 roku osiadły we Francji. Nie znaczy to, że polscy emigranci nie przebywali również w innych krajach. Ważnymi ośrodkami emigracyjnymi były przede wszystkim w Anglia i Belgia. Jednak Francja od początku była mekką dla uciekinierów z zaboru rosyjskiego. (Kieniewicz S.,1996: s. 137)

Po powstaniu listopadowym dużą grupą, która przemaszerowała na teren Francji byli żołnierze i ich dowódcy. Już w trakcie powstania część wojsk polskich została zepchnięta przez Rosjan do granicy z Austrią. Tutaj otaczani przez Austriaków musieli składać broń, która trafiała w ręce armii rosyjskiej. (Zdrada J., 1987: s. 2)

Już w październiku 1831 na terenie Austrii i Prus znalazło się około 50 tys. polskich żołnierzy. Oba państwa były zobowiązane do udzielania pomocy internowanym, ale robiono wszystko, by nie dopuścić do zaognień na terenie państw niemieckich. Tym bardziej, że miejscowa ludność witała żołnierzy z dużą sympatią (z wyjątkiem Brandenburgii, podczas marszu emigrantów na zachód). Nic dziwnego, że po ogłoszeniu amnestii w listopadzie 1831 roku większość żołnierzy siłą wysyłano z powrotem do zaboru rosyjskiego. Nie obyło się zresztą bez krwawych incydentów, bo mało było takich, którzy wyruszyliby dobrowolnie. (Zdrada J.: s.3) Z kilkudziesięciu tysięcy żołnierzy na początku 1832 roku za granicami Królestwa Polskiego pozostało tylko około 1 tysiąca. Inaczej wyglądało to w szeregach oficerów, którzy nie byli zmuszani do powrotu. Uważali poza tym za swój obowiązek przygotowanie na emigracji kolejnego etapu powstania. Kto z dowódców postanowił wrócić do kraju był wręcz uważany za zdrajcę.

Na podziw zasługuje organizacja logistyczna emigracji żołnierzy z krajów niemieckich do Francji. Inicjatorem był generał Józef Bem, któremu zależało na odtworzeniu polskiej armii nad Loarą. Zorganizował Komitety Przyjaciół Polski w krajach niemieckich, które wspierały materialnie i logistycznie maszerujące kolumny. Niemcy, szczególnie w Saksonii okazywali polskim żołnierzom dużo sympatii. We Frankfurcie nad Menem wybito nawet szyby w budynku ambasady rosyjskiej w ramach solidarności z byłymi powstańcami. (Zdrada J.: s. 6)

W październiku 1831 rozpoczęła się też fala emigracyjna pojedynczych polityków, dziennikarzy, inteligentów i ludzi kultury. Oni również zmierzali głównie do Francji, która wydawała się najbardziej przyjaznym krajem dla Polaków. Przyczyny takiego nastawienia były przede wszystkim historyczne. Francja już od stu lat stanowiła ulubiony cel polskich imigrantów. Bardziej bezpośrednią przyczyną była niedawna rewolucja lipcowa, która wyniosła na tron liberalnego Ludwika Filipa. (Żywczyński M., 1999: s. 270). Jeśli szukasz więcej informacji, sprawdź także ten artykuł o przebiegu powstania listopadowego.

Rola Polaków na emigracji dla Francji

Po triumfalnym pochodzie przez Niemcy zaczęła się proza życia. Obywatele Francji byli Polakom bardzo życzliwi, ale władze musiały coś zrobić z kilkoma tysiącami nagle przybyłych obcokrajowców. Utworzono dla nich punkty zborne w Avignionie (dla wojskowych) i Chateauroux (dla cywilów). W marcu 1832 roku na terenie Francji było już około 4 tysięcy Polaków. (Zdrada J.: s. 8)

Francja monarchii lipcowej nie zamierzała przyjmować konkretnego stanowiska w sprawie Polaków. Pozostała neutralna wobec powstania listopadowego, ale emigrantów przyjęła życzliwie. Udzieliła zasiłków rządowych i tworzyła kolejne miejsca zborne (tzw. dépôts). Biorąc pod uwagę, że większość mogła odegrać rolę militarną, Ludwik Filip zamierzał trzymać ich jako rezerwę na wypadek wojny z Austrią, Prusami lub konfliktu z Rosją.

Wkrótce jednak napływające kolejne fale imigrantów, głównie wojskowych, zaczęły ciążyć Francji. Wiosną 1833 zaczęto likwidować dépôts i rozmieszczać Polaków po małych miejscowościach w kilkudziesięcioosobowych koloniach. Nadal udzielano im zasiłku (W 1839 pobierało go ok. 5500 Polaków – por. Zdrada J.: s. 11), ale został on zmniejszony o połowę w lutym 1832 roku. Dlatego imigranci znaleźli się w trudnej sytuacji materialnej.

Sławni ludzie na emigracji

Wielka Emigracja – stronnictwa polityczne

Mówiąc o Wielkiej Emigracji trzeba wziąć pod uwagę dwa główne aspekty tego zjawiska. Jednym jest tworzenie stronnictw politycznych w oparciu o poglądy wyniesione z kraju, drugim kultura. Ponieważ Wielka Emigracja była tworzona przez wybitnych Polaków, to nie skończyło się na rozmieszczeniu ludzi po miasteczkach i wyznaczeniu im zasiłku. Życie polityczne szczególnie żywe było w Paryżu, gdzie siedzibę miał konserwatywno-liberalny Hotel Lambert księcia Adama Czartoryskiego i liczne salony. W lokalu przy ulicy Taranne 12 odbywały się zebrania emigracji. Polscy imigranci spotykali się też w kawiarenkach, ale tu nie prowadzono dyskusji politycznych. (Zdrada J.: s. 13)

Do najważniejszych stronnictw politycznych na emigracji zaliczamy:

• Hotel Lambert – wspomniany wcześniej nurt konserwatywno-liberalny, tworzony był głównie przez arystokratów i ziemiaństwo. Postulował umiarkowane reformy społeczne i ekonomiczne pod przewodnictwem arystokratycznych elit. Książę Czartoryski wspierał też ruchy antyrosyjskie na Bałkanach. Działalność dyplomatyczna przedstawicieli tego ugrupowania była powiązana silnie z polityką francuską. (por. Kieniewicz S.: s. 148)
• Komitet Narodowy Polski – utworzony w grudniu 1831 roku pod przewodnictwem Joachima Lelewela. Powstał po rozpadzie Komitetu Tymczasowego Emigracji Polskiej, tworzonego przez stronnictwo Kaliszan. Z tego pierwszego tworu część przeszła do konserwatywnego Hotelu Lambert, a część utworzyła demokratyczny Komitet Narodowy. Celem jego było powiązanie sprawy polskiej z ruchami rewolucyjnymi Europy. (Kieniewicz S.: s. 139) Komitet miał też powiązania z tajnym Węglarstwem Demokratycznym (karbonaryzmem), które stawiało sobie za cel obalenie systemu monarchicznego w Europie.
• Towarzystwo Demokratyczne Polskie – bardziej równościowy odłam demokratów, utworzony w marcu 1932 roku przez część byłych członków KNP m.in. Janowskiego, Płużańskiego, Pułaskiego, Gurowskiego. Od lelewelistów odróżniała ich wyraźna chęć całkowitego zniesienia stanów oraz wprowadzenia wolności i równości dla chłopów. Przede wszystkim uważali, że stronnictwo powinno skupiać ludzi jednomyślnych, a nie różnorodnych ideowo.
• Gromady Ludu Polskiego – najbardziej radykalny odłam polityczny emigracji polskiej. Główne postulaty to zniesienie własności prywatnej folwarków, oddanie ziemi w ręce ludu. Gromady (kolejno Grudziądz, Humań i Praga) powstawały w ciągu 1835 roku w krajach anglosaskich. Pierwsza odezwa Gromady Grudziądz jednoznacznie potępiała nie tylko system stanowy, ale też demokrację burżuazyjną. (Kieniewicz S.: s. 146) Poglądy członków tego ruchu były zgodne z ówczesnymi nurtami socjalizmu przed-marksowskiego. Odwoływali się np. do wskazań Ewangelii.

Kolejne stronnictwa polityczne wyłaniały się stopniowo w ciągu kilku lat po powstaniu listopadowym. Odzwierciedlały poglądy polityczne ukształtowane jeszcze przed powstaniem, ale też rozwijały się w kontakcie z polityczną mozaiką ówczesnej Europy.

Kilkanaście lat po ustaleniach Kongresu Wiedeńskiego w całej Europie podejmowane były próby powrotu do nurtu rewolucyjnego. Amerykańska wojna o niepodległość, Rewolucja Francuska i okres wojen napoleońskich stworzyły precedens w historii monarchicznej Europy. Jednocześnie wzrastało napięcie związane z pogłębiającymi się różnicami społecznymi w wyniku dynamicznego rozwoju cywilizacji przemysłowej. Zarówno świadomość jak i doświadczenie skłaniały mieszkańców Europy do szukania nowych form politycznych i ekonomicznych. Przedstawiciele Wielkiej Emigracji chłonęli te trendy i próbowali je wykorzystać w walce o niepodległość i planach jak ma wyglądać niepodległa Polska. (por. Borejsza J.W., 2010:s. 26)

Kultura Wielkiej Emigracji

Wielka Emigracja słynęła też jako ostoja niezależnej polskiej kultury. Sławni już wówczas ludzie kultury – jak Fryderyk Chopin, Adam Mickiewicz czy Juliusz Słowacki – większość swoich dzieł tworzyli na emigracji. Za jedną z przyczyn istnego wybuchu twórczości emigracyjnej można uznać kwitnący wówczas romantyzm. Równie płodni byli twórcy angielscy, niemieccy czy francuscy.

Specjalną rolę spełniała literatura emigracyjna. W zaborach cenzura nie pozwalała na swobodną manifestację uczuć patriotycznych. Sławni emigranci we Francji czy Anglii mieli pełną swobodę. (Kieniewicz S.: s. 149) Obok romantycznych poematów, a nawet eposów t.j. „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza, ważne miejsce zajmowała emigracyjna historiografia. Najbardziej znanym autorem dzieł historycznych na emigracji był Joachim Lelewel. Łączył on doświadczenie polityczne i powstańcze z profesjonalną wiedzą. Nie unikał propagowania własnych poglądów politycznych. Historię Polski przedstawiał jako dzieje konfliktu tendencji demokratycznych z władzą magnatów i kościoła (zwłaszcza zakonu Jezuitów).

Również ważną rolę odgrywała muzyka. Fryderyk Chopin, który trzymał się z dala od emigracyjnej polityki, nie unikał jednak wyrażania swojej tęsknoty za krajem w utworach, które komponował. Jednocześnie był fenomenem na skalę światową. Wprowadził do muzyki XIX-wiecznej nowe formy muzyczne i stał się inspiracją dla wielu sławnych romantycznych kompozytorów.