Wojna trzynastoletnia – data, przyczyny, strony, przebieg, konsekwencje

Przyczyny i strony konfliktu

Związek Pruski

Od mniej więcej połowy XV stulecia państwo zakonne w Prusach przeżywało poważny kryzys polityczny i ekonomiczny. Szlachta i mieszczaństwo pruskie domagały się większego wpływu na losy całego państwa, na co władze zakonu nie chciały się zgodzić. Dodatkowo mieszczanie nie mogli pogodzić się z szeregiem narzuconych na nich ograniczeń, uniemożliwiających im bogacenie się.

Jeszcze w 1440 roku szlachta i mieszczanie w Prusach powołały do istnienia tzw. „Związek Pruski”, który miał bronić ich interesów. Powstanie tej organizacji było solą w oku władz zakonu, dążących za wszelką cenę do jej zlikwidowania.

Członkowie Związku, jak można było się tego spodziewać, stanowczo zareagowali na działania Krzyżaków. Najpierw poprosili o pomoc papieża, a następnie cesarza Fryderyka III. Niestety na nic się to zdało. Doszło nawet do tego, iż cesarz nakazał rozwiązanie całej organizacji. Z wyrokiem tym nie zgodziło się kierownictwo Związku, które postanowiło otwarcie wystąpić przeciwko zakonowi.

Powstanie pruskie i akt inkorporacyjny

Za broń mieszkańcy Pomorza i Prus chwycili w lutym 1454 roku. Powstańcom bez większych problemów udało się opanować większość miast i zamków krzyżackich. Pod władzą znienawidzonego Zakonu pozostały jedynie Sztum, Chojnice i Malbork.

Na początku marca 1454 roku do Krakowa przybyła delegacja Związku Pruskiego, z Janem Bażyńskim na czele. Posłowie prosili króla Kazimierza Jagiellończyka o udzielenie pomocy powstańcom. W zamian za to ofiarowywali mu jako dziedzicowi ziem pomorskich całe Prusy.

Kazimierz Jagiellończyk ostatecznie przystał na złożoną mu propozycję. 6 marca 1454 roku wydał akt inkorporacyjny, w którym wcielał do swego państwa ziemie pruskie. Z kolei miesiąc później król Polski wypowiedział Zakonowi wojnę.

Wojna trzynastoletnia – przebieg, dowódcy i bitwy

Bitwa pod Chojnicami i jej znaczenie

Wojska polskie przystąpiły do działań militarnych jeszcze wiosną 1454 roku. Spodziewały się łatwego zwycięstwa. Spotkał je jednak srogi zawód. Krzyżacy bowiem doskonale się bronili.

18 września 1454 roku Polacy musieli przełknąć kolejną gorzką pigułkę. Tym razem Krzyżacy zadali im druzgocącą klęskę w bitwie pod Chojnicami. Architektami tego zwycięstwa byli dwaj dowódcy zakonni: Bernard Szumborski i Rudolf Żagański. Straty polskie były znaczne. Około 3000 Polaków zabito, zaś 300 wzięto do niewoli.

Skutki klęski pod Chojnicami okazały się fatalne dla strony polskiej, zmuszonej do ustąpienia z większości zajętych dotąd miast i zamków pruskich. W efekcie Krzyżacy uzyskali otwarty dostęp do państwa pruskiego.

Starcie pod Chojnicami obnażyło doszczętnie nieskuteczność biorącego w niej udziału pospolitego ruszenia, które zmuszono do ucieczki z pola bitwy. Odtąd Kazimierz Jagiellończyk swoją nadzieję pokładał głównie w oddziałach zaciężnych, służących za pieniądze. Niezbędne środki finansowe król zdobywał na różne sposoby. M.in. zaciągał kolejne pożyczki i zastawiał dobra monarsze.

Wojna na wyniszczenie i walki o Malbork (do 1460 roku)

Począwszy od 1455 roku wojna trzynastoletnia skupiała się jedynie w kilku punktach. W 1457 roku Polakom udało się wjechać do Malborka, z którego jednak musieli się wkrótce ewakuować. Ten etap zmagań przyniósł ogromne wyczerpanie obu stronom konfliktu. Żywność dla miast dostarczano z najbliższej okolicy, której mieszkańcy uprawiali ją pod osłoną załóg wojskowych.

Pod koniec lutego 1460 roku wojska polskie rozpoczęły regularne obleganie Malborka. Wokół miasta wykopali rowy, wznieśli umocnienia ziemne i palisady. Dodatkowo wprowadzili na Nogat flotyllę statków i próbowali na rozmaite sposoby przegrodzić rzekę. Wielki mistrz krzyżacki aż trzykrotnie przybywał z odsieczą oblężonym, jednak za każdym razem ponosił dotkliwe straty. Podczas trzeciej odsieczy Krzyżacy zostali nawet zmuszeni do ucieczki. W efekcie obrońcy Malborka stracili ochotę do dalszych walk i poddali twierdzę. Było to w lipcu 1460 roku. Sprawdź także ten artykuł na temat oblężenia Malborka.

Sukces Polaków rozwścieczył Krzyżaków, którzy w odwecie spalili przedmieścia Gdańska. Wkrótce potem podjęli ofensywę, w wyniku której zajęli Lębork, Bytów i Puck, i wiele jeszcze innych ośrodków. Do końca 1460 roku większość miast i warowni pomorskich znalazła się w rękach zakonu. 

Dwie przełomowe bitwy: Święcino (1462) i Zalew Wiślany (1463)

Reakcja Polaków na sukcesy Krzyżaków była błyskawiczna. Jeszcze latem 1461 roku król Kazimierz Jagiellończyk zwołał pospolite ruszenie szlachty i wyruszył w kierunku Chojnic. Niestety nie udało mu się zdobyć tego ośrodka.

W 1462 roku działania militarne wyglądały już zupełnie inaczej. A wszystko przez to, że król powołał pod broń kilkutysięczne wojsko zaciężne, dowodzone przez utalentowanego burgrabiego krakowskiego Piotra Dunina. 17 września 1462 roku Dunin rozbił Krzyżaków pod Święcinem na Kaszubach. Było to pierwsze większe zwycięstwo Polaków w otwartej bitwie w tej wojnie.

Uskrzydleni sukcesem Polacy kontynuowali natarcie. Latem 1463 roku Piotr Dunin pojawił się pod Gniewem nad Wisłą, przystępując do oblężenia miasta. Wielki mistrz krzyżacki Ludwig von Erlichshausen próbował przybyć oblężonym z odsieczą, jednak po drodze został pobity przez flotę Gdańska i Elbląga na wodach Zalewu Wiślanego (15 września 1463 roku). Klęska Krzyżaków była znacząca. Zwycięzcy zdobyli ponad 500 jeńców oraz wszystkie okręty wroga wraz ze znajdującym się na nim uzbrojeniem i zaopatrzeniem, wiezionym na deblokadę Gniewu.

Schyłek walk

Na wieść o porażce armady krzyżackiej załoga Gniewu złożyła broń. Jeszcze przed końcem 1463 roku dowództwu polskiemu poddał się Bernard Szumborski, uznawany za najwybitniejszego z dowódców zaciężnych wojsk krzyżackich tego okresu.

Na początku kwietnia 1463 roku flota elbląska zniszczyła w potyczce o Cieśninę Bałgijską łodzie krzyżackie. Pod koniec lipca tego samego roku Polacy rozpoczęli oblężenie Nowego, ostatniej twierdzy krzyżackiej nad Wisłą. Walki pod tą warownią trwały z przerwami do 1 lutego 1465 roku. Ostatecznie obrońcy skapitulowali na honorowych warunkach.

11 lutego 1466 roku do wojny z Krzyżakami przystąpił biskup Warmii Paweł Legendorf. W odpowiedzi na krok biskupa Krzyżacy uderzyli bezskutecznie na Pieniążno i Pasłęk. W połowie 1466 roku wojska krzyżackie zniszczyły zasiewy w okolicy Ornety, Lidzbarka i Pieniążna.

Pod koniec lipca tego samego roku Polacy podeszli pod Chojnice, ostatni punkt oporu Krzyżaków na Pomorzu. Zmagania o ten ośrodek trwały w sumie 2 miesiące. Ostatecznie załoga Chojnic poddała się oblegającym na honorowych warunkach. W ten sposób wojna trzynastoletnia dobiegła końca.

Pokój w Toruniu i jego znaczenie

Rozmowy pokojowe między Krzyżakami a Polakami zainicjowano w Toruniu 8 września 1466 roku. Początkowo pozycja negocjacyjna Polaków nie była zbyt korzystna. Wszystko zmieniła jednak ich efektowna wiktoria pod Chojnicami, w efekcie czego przegrani stali się bardziej chętni do ustępstw. Ostatecznie pokój podpisano 19 października tego samego roku w toruńskim Dworze Artusa.

Na mocy podpisanego traktatu pokojowego do Polski wracały Pomorze Gdańskie, ziemie chełmińskie i michałowska oraz północno-zachodnia część Prus z Elblągiem i Malborkiem. Ziemia warmińska, jako dominium biskupie, miało pozostawać pod zwierzchnictwem króla polskiego. Pozostałe zaś ziemie zakonne weszły do państwa polskiego jako terytoria lenne.

Zakon krzyżacki, począwszy od 1466 roku tracił samodzielność w prowadzeniu polityki zagranicznej. Wielki mistrz zakonu nie mógł bez zgody władcy Polski wypowiedzieć wojny chrześcijanom. Zakon został zobowiązany dodatkowo do niesienia Polakom pomocy na każdorazowe ich wezwanie.

Według historyków, pokój toruński był wielkim sukcesem państwa polskiego, które odzyskiwało utracone na początku XIV stulecia Pomorze. Zniszczono też potęgę państwa zakonnego nad Bałtykiem. Krzyżaków zmuszono do przeniesienia ich stolicy do Królewca.