Wojna w obronie Konstytucji 3 maja – przyczyny, przebieg działań, skutek

Podpisanie Konstytucji 3 maja jako bezpośrednia przyczyna wybuchu wojny 1792 roku

W 1772 roku miał miejsce pierwszy rozbiór Polski, w którym partycypowały trzy państwa: Austria, Prusy oraz Rosja. Dla części ówczesnego społeczeństwa polskiego było jasne, iż bez podjęcia odpowiednich reform Rzeczpospolita niechybnie upadnie.

W 1788 roku zwołano do Warszawy sejm, który przeszedł do historii pod nazwą Sejmu Czteroletniego (Wielkiego). Jego obrady już od początku były bardzo burzliwe. W 1791 roku nastąpiło podpisanie Konstytucji 3 maja. W ten sposób Imperium Rosyjskie utraciło w sposób formalny zwierzchnictwo nad okrojonym pod względem terytorialnym państwem polskim.

Reformy podjęte przez Sejm Czteroletni nie były w smak niektórym polskim i litewskim magnatom (Seweryn Rzewuski, Szczęsny Potocki, Franciszek Ksawery Branicki, Szymon i Józef Kossakowscy), którzy zwrócili się do carycy Katarzyny II z prośbą o militarne wsparcie przeciwko reformatorom (tzw. konfederacja targowicka). Władczyni Rosji tylko na to czekała i z chęcią zgodziła się wytoczyć działa przeciwko Rzeczpospolitej, nad którą bała się utracić kontrolę. W ten sposób kolejna już w dziejach wojna polsko-rosyjska stała się faktem.

Wojna w obronie Konstytucji 3 maja

Przygotowania do walki

Imperium Rosyjskie do zmagań z Polską wyekspediowało 97-tysięczną armię, składającą się z dwóch korpusów: ukraińskiego pod wodzą gen. Michaiła Kachowskiego (64 000 żołnierzy) oraz białoruskiego, dowodzonego przez gen. Michaiła Kreczetnikowa (33 000 ludzi).

Przeciwko Moskalom Polacy zdołali zgromadzić około 70 000 zbrojnych, z czego kilkanaście tysięcy żołnierzy stanowiło armię rezerwową, ulokowaną w głębi kraju na wyraźne polecenie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795).

Wojsko polskie nie miało większych szans w starciu ze znacznie liczniejszą armią carską. Swoistą piętę achillesową w polskich siłach zbrojnych stanowiła jazda, dumnie nazywana kawalerią narodową, łatwo ulegająca panice i wielokrotnie uciekająca z pola bitwy. Jak wskazują specjaliści, zdecydowanie lepiej sytuacja przedstawiała się z piechotą i artylerią. Wchodzący w skład tych formacji żołnierze byli bardzo bitni i zdeterminowani do walki na śmierć i życie.

Siły Rzeczypospolitej w 1792 roku operowały na dwóch osobnych frontach: na Litwie oraz Ukrainie. Wojskom litewskim przewodniczył ks. Ludwik Wirtemberski, natomiast polskim (na Ukrainie) bratanek króla ks. Józef Poniatowski. Obu wodzów wspierała doświadczona kadra oficerska (Tadeusz Kościuszko, Józef Zajączek, Michał Wielhorski, Jan Henryk Dąbrowski). A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat powstania kościuszkowskiego?

Wojna polsko-rosyjska i jej przebieg

Wojska rosyjskie przekroczyły granicę z Rzeczpospolitą 18 maja 1792 roku. Rosjanie parli do przodu niczym walec na obszarze Litwy. Odpowiedzialny za obronę tego odcinka granicy ks. Wirtemberski dopuścił się zdrady, co wpłynęło niekorzystnie na morale wojska litewskiego. 10 czerwca pod Mirem został pobity gen. Józef Judycki – następca Wirtemberskiego. Z kolei w dniach 4-5 lipca Litwini zostali pobici na głowę pod Zelwą na Grodzieńszczyźnie.

Nieco lepiej szło wojskom polskim, zgrupowanym na Ukrainie. 18 czerwca Polacy pokonali Rosjan w bitwie pod Zieleńcami. W starciu tym szczególnie wsławili się Józef Poniatowski i Tadeusz Kościuszko. Król Stanisław August Poniatowski z okazji odniesionego sukcesu ustanowił 22 czerwca najwyższe polskie odznaczenie wojskowe: order Virtuti Militari.

Bitwa pod Zieleńcami nie zahamowała jednak ofensywy rosyjskiej, wskutek której armia polska regularnie wycofywała się w kierunku rzeki Bug. Józef Poniatowski postanowił za wszelką cenę bronić wymienionej rzeki. W efekcie swoją armię podzielił na trzy dywizje, mające odpowiednio strzec przejścia pod Dorohuskiem, Dubienką oraz Siedliszczem.

18 lipca 1792 roku rozegrała się bitwa pod Dubienką. Wojskami polskimi dowodził wówczas Tadeusz Kościuszko. Miał on przy sobie nieco ponad 5000 żołnierzy. Z kolei Rosjan było 5-krotnie więcej, co zadecydowało o tym, iż Polacy postanowili się bronić. Przebieg tej batalii, trwającej w sumie kilka godzin, był od samego początku pomyślny dla obrońców, którzy okopali się w sprzyjającym miejscu. Skutek był taki, iż armia rosyjska poniosła ogromne straty w sile żywej. Pomimo odniesionych sukcesów ogólna sytuacja dywizji Kościuszki nie była najlepsza. W końcu bohater zmagań o niepodległość Stanów Zjednoczonych zarządził odwrót swych sił w głąb kraju, gdzie zamierzał stawić dalszy opór napastnikom.

Skutki zmagań i jej „ofiary”

Według historyków, wojna w obronie Konstytucji 3 maja miała nawet szansę na powodzenie. W głębi kraju znajdowały się jeszcze siły rezerwowe, zaś regularną armię operującą w polu mogły wspomóc oddziały pospolitego ruszenia. Dalszy rozwój sytuacji zależał praktycznie tylko od króla, do którego należało wydanie odpowiedniej decyzji w sprawie powołania pod broń ogółu społeczeństwa. Niestety Stanisław August Poniatowski wolał szukać porozumienia z carycą Katarzyną, przystępując do konfederacji targowickiej.

Krok ostatniego króla Polski spowodował wstrzymanie działań wojennych. Wielu polityków Sejmu Czteroletniego na czele z Hugonem Kołłątajem i Ignacym Potockim w geście sprzeciwu wobec decyzji władcy udało się na emigrację. Kilkudziesięciu oficerów, w tym Tadeusz Kościuszko i Józef Poniatowski, podało się z kolei demonstracyjnie do dymisji. W umysłach przeciwnika króla zakiełkowała nawet myśl porwania go i kontynuowania wojny ze znienawidzonym sąsiadem, jednak ostatecznie z tego zamysłu zrezygnowano.

Najważniejszym ze skutków wojny z 1792 roku było przejęcie władzy w kraju przez Targowicę. Gdyby tego było jeszcze mało, pod koniec stycznia 1793 roku Rosja i Prusy ratyfikowały traktat w sprawie podziału ziem polskich (drugi rozbiór Polski). Z politycznego więc punktu widzenia wojna w obronie Konstytucji 3 maja zakończyła się sromotną klęską Polaków.