Wszystkie bitwy o Modlin – jaką rolę odgrywała twierdza Modlin od czasów Napoleona do II wojny światowej?

Powstanie i rozbudowa twierdzy Modlin

Napoleon i najstarsza część fortyfikacji

Miejsce gdzie zlewają się wody Narwi i Wisły, otoczone lasami, z wysokim, stromym brzegiem, stanowi naturalny punkt obronny. Położone około 30 km na północny-zachód od Warszawy nabrało ogromnego znaczenia szczególnie po I rozbiorze Polski i odegrało ważną rolę w czasie kolejnych wojen.

Już Piastowie mazowieccy zbudowali tutaj gród obronny (Zakroczym), a Szwedzi mogli się ufortyfikować w czasie potopu. (Oleńczak P., 2014:5) Jednak dopiero w czasach wojen napoleońskich miejsce nabrało ogromnego znaczenia strategicznego. Z rozkazu Napoleona w grudniu 1806 roku rozpoczęto budowę nowoczesnych (jak na ówczesne czasy) fortyfikacji. Jednym z celów było skoncentrowanie artylerii, stworzenie punktu obronnego i zaplecza, jednocześnie unikając narażania dużej ilości cywilów. (por. Łysiak W., 2012: 113)

Fortyfikacje napoleońskie obejmowały główny zręb dzisiejszego kompleksu, z twierdzą bastionową i trzema koronami. Wówczas koron nie ukończono, a tylko na jednej powstała działobitnia (tzw. Reduta Napoleońska w Koronie Utrackiej – por. Oleńczak P.:7). W czasie wojen napoleońskich ogromną rolę odgrywała artyleria o coraz lepszej sile i zasięgu. Napoleon wygrał wiele bitew wykorzystując zmasowany atak artyleryjski, przed przystąpieniem do bezpośredniego starcia. Uważał, wbrew opiniom współczesnych mu taktyków wojskowych, że koncentracja artylerii jest też dobrą taktyką obronną. Stąd jego idea koncentracji wojsk artyleryjskich w twierdzach i zespołach twierdz. (Łysiak W.: 104)

Po upadku Napoleona teren znalazł się w granicach, zależnego od Rosji, Królestwa Polskiego. Prowadzono tu jednak tylko nieliczne prace konserwatorskie. Dopiero powstanie listopadowe i wojna polsko-rosyjska (1831) przypomniały o strategicznym znaczeniu twierdzy.

Rozbudowa i wykorzystanie fortyfikacji przez Rosję

Po pacyfikacji powstania Modlin został przejęty przez wojsko rosyjskie. Przemianowano go na Nowogieorgijewsk. W czasach Twierdzy Nowogieorgijewskiej powstało najwięcej znanych dziś budynków. Między innymi najdłuższy budynek koszarowy na świecie z charakterystycznej, czerwonej cegły, tzw. wieża tatarska – gdzie dziś mieści się muzeum i taras widokowy, a także spichlerze i prochownie. Zewnętrzną część fortyfikacji stanowiły dokończone wreszcie i unowocześnione korony, z dodanymi rawelinami oraz podwyższone wały i mur Carnota. Od połowy XIX wieku coraz powszechniej stosowano pociski artyleryjskie, które wymuszały nowy sposób budowania fortyfikacji – najczęściej były to forty poligonalne. Takim obiektem był fort „Ostrołęka” wybudowany w latach 80-tych XIX wieku, we wschodniej części kompleksu.

Na przełomie XIX i XX wieku zaczęto zastępować cegłę betonem. Nowe forty, powstające w odległości 5-8,5 km od twierdzy głównej, były budowane w technice ziemno-betonowej, z żelbetonem w miejscach szczególnie narażonych na ostrzał. Tuż przed I wojną światową dodano natomiast trzy tzw. grupy fortowe – „Goławicką”, „Carski Dar” i „Janówek”. (por. Bohenek R.H, 1980: 151).

W przededniu II wojny światowej

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w latach 1920-tych twierdza stanowiła teren doświadczalny i szkoleniowy. Testowano tu różne formy schronów, punktów obserwacyjnych i broń forteczną. Jednak dopiero w 1930 roku Józef Piłsudski powołał Komisję Odbudowy Modlina. Wybudowano małe schrony bojowe, przeznaczone na dwa karabiny każdy. Dodatkowo rowy przeciwpancerne i umocnienia polowe miały chronić przed ewentualnym atakiem pojazdów pancernych. Nowoczesne fortyfikacje zaczęto wznosić dość późno: w kwietniu 1939 – 5 obiektów z żelazobetonu, dla dział i broni maszynowej, a następnie w lipcu i sierpniu 1939 zapory fortyfikacyjne i transzeje. (Bohenek R.H.: 151). Twierdza nie była do końca przygotowana na niemiecki blitzkrieg. Mimo to Modlin był jednym z najdłużej broniących się punktów oporu w czasie kampanii wrześniowej. Poddał się dopiero po kapitulacji Warszawy.

Obrona Modlina w XIX wieku

Wojna Napoleona z VI Koalicją

Napoleon wierzył, że Modlin stanowi najlepsze miejsce do wybudowania przyczółka obronnego. Inne punkty rozmieścił w Serocku (przy ujściu Buga do Narwi), na warszawskiej Pradze i dalej na południowy-wschód w Zamościu. Mimo to sukcesy jakie początkowo odnosił oddalały potrzebę skoncentrowania obrony w tym pasie. Dopiero po nieudanej wyprawie na Moskwę konieczne było dokończenie prac nad fortyfikacjami, rozpoczęte w grudniu 1812 roku. Dwa miesiące później wojska rosyjskie pod dowództwem generała Iwana Paskiewicza dotarły do Modlina. W tym starciu twierdza okazała się bardzo skuteczna. Kiedy wierne Napoleonowi wojska księcia Józefa Poniatowskiego walczyły na zachodzie, obrońcy Modlina pod dowództwem gen. Franciszka Ksawerego Kosseckiego, a potem holenderskiego generała Daendelsa, skutecznie blokowali dużą część armii rosyjskiej. Skapitulowali dopiero w 25 grudnia 1813 roku, kiedy książę Józef Poniatowski już nie żył, a armia napoleońska kurczyła się w błyskawicznym tempie po przegranej pod Lipskiem. Modlin był ostatnią twierdzą na Wiśle, która się poddała w tej kampanii.

II obrona Modlina – Ignacy Ledóchowski

W czasie powstania listopadowego i wojny polsko-rosyjskiej 1831 roku Twierdza Modlin znów nabrała ogromnego znaczenia. Na dowódcę obrony twierdzy został wyznaczony Ignacy Hilary Ledóchowski, weteran wojen napoleońskich. Tym razem twierdza broniła się równie długo i podobnie jak poprzednim razem musiała się poddać ze względu na przegraną wojnę, nie lokalną klęskę. To był przedostatni punkt oporu, który poddał się w wojnie polsko-rosyjskiej.

Później twierdza została przejęta przez Rosjan, którzy umieścili tu spory garnizon, skład broni, prochownie i spichlerze. Był dobrze przygotowany do odparcia ataku nawet regularnej armii. Być może dlatego w czasie powstania styczniowego zdecydowano się na zdobycie Płocka nie Modlina. Chociaż były też plany obejmujące przejęcie Modlina już w pierwszych dniach powstania. Sprawdź także ten artykuł: Wybuch, przebieg, znaczenie i skutki powstania listopadowego.

Modlin w czasie dwóch wojen światowych

Wielka Wojna i zdobycie twierdzy przez Niemców (sierpień 1915)

III obrona twierdzy, to jedyny przypadek, kiedy przeciwnik naprawdę zdobył fortyfikacje dzięki zastosowanej broni i taktyce. Twierdza stanowiła miejsce koncentracji sił i amunicji oraz ewentualny punkt kontroli w razie powstań lub wewnętrznych zamieszek. Teoretycznie budynek i umocnienia były przygotowane dobrze, miały prochownie i własny arsenał. W ostatnich latach przed wojną twierdza została unowocześniona i rozbudowana. Jednak sprzęt był przestarzały, a żołnierze nie przeszkoleni do prowadzenia obrony. Naprzeciw Rosjan stanęła nowoczesna i doświadczona już w zdobywaniu francuskich fortyfikacji armia niemiecka. Na nieszczęście Rosjan Niemcom udało się też przed atakiem zdobyć plany umocnień. Oblężenie rozpoczęło się 9 sierpnia 1915 roku, 13 sierpnia zaczął się natomiast regularny szturm z użyciem nowoczesnej artylerii. Niemcy, pod dowództwem generała Hansa Beselera, w pierwszej kolejności zdobyli prawoskrzydłowe dzieło piechoty Grupy „Carski Dar” na odcinku pomiechowskim (15 sierpnia), a następnego dnia wieczorem fort XV na terenie Grupy. W kolejnych dniach Rosjanie na rozkaz generała Bobyra opuścili umocnienia na tym odcinku i wysadzili umocnienia zewnętrznego pierścienia na prawym brzegu Wisły. 19 sierpnia Niemcy zdobyli kolejne dwa forty pierwszego pierścienia i wieczorem weszli do cytadeli. 20 sierpnia nastąpiła oficjalna kapitulacja Rosjan. Po zajęciu twierdzy Niemcy urządzili tu zaplecze i magazyny.