Zakon krzyżacki - daty, struktura, ekspansje, historia

Opublikowano: 01.12.2023Autor: Aleksandra DrążekDrukujUdostępnij

1. Zakon krzyżacki – historia powszechna
2. Zakon krzyżacki – historia na ziemiach polskich

Zakon krzyżacki – historia powszechna

Historia zakonu krzyżackiego – założenie zakonu i pierwsze lata

W jakim celu powstał zakon krzyżacki (Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie)? Tak, jak i inne tego typu organizacje, swoje powstanie wiąże z wyprawami krzyżowymi, organizowanymi od końca XI w. w celu odbicia Ziemi Świętej z rąk niewiernych. W XII stuleciu powstały w Palestynie trzy zakony, które łączyły opiekę nad bezpieczeństwem pielgrzymów z posługą szpitalną dla nich: joannici, templariusze i krzyżacy.

Pełna nazwa zakonu brzmi – Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Według Piotra z Dusburga, pierwszego kronikarza zakonu, jego założenie związane jest ze szpitalem powstałym w 1190 r. podczas oblężenia Akki. Jednak informacje dotyczące historii joannitów pozwalają twierdzić, że w Jerozolimie istniał wcześniej szpital niemiecki, a sam zakon krzyżacki miał kontynuować tradycje tej instytucji.

Dzięki wsparciu kolejnych papieży oraz darom cesarzy, królów i książąt zakon rósł w siłę, otrzymując kolejne nadania. Pierwszym poważnym darem był klasztor św. Trójcy w Palermo na Sycylii, gdzie z czasem ustanowiono główną siedzibę rycerzy, otrzymany w 1197 r. od cesarza Henryka IV. Wkrótce zakonnicy stali się posiadaczami pierwszych włości w Hiszpanii i Francji, oraz w Wenecji, gdzie po upadku Akki czasowo rezydował wielki mistrz zakonu.

Historia zakonu krzyżackiego – czas rozwoju

Oficjalne założenie zakonu krzyżackiego (Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie) umożliwiło jego członkom rozpoczęcie gromadzenia funduszy na swoją działalność. Naturalne było, że to społeczność niemiecka będzie w zasadniczej mierze finansowała poczynania rycerzy. Od 1200 r. głównym źródłem pieniędzy i nowych członków zakonu stała się Turyngia. Wkrótce dołączyła do niej Frankonia.

Tereny podległe zakonowi, zamki i skupione wokół nich dobra zorganizowane były w jednostki zwane baliwatami. Pod koniec XIII w. krzyżacy posiadali (choć niektóre tylko w krótkim okresie) następujące baliwaty:

• 13 na terenie Cesarstwa Niemieckiego;
• 3 we Włoszech;
• po jednym we Francji, Hiszpanii, Grecji, Romanii i Syrii, Armenii.

Istniały już wówczas także dwa kraje zakonne: Prusy i Inflanty. Baliwatami niemieckimi zarządzał mistrz krajowy niemiecki. Istniały także stanowiska mistrza krajowego dla Prus i Inflant. Baliwaty podzielone były na mniejsze jednostki administracyjne – komturie, zwane też komendami, którymi zarządzali komturzy. A może zainteresuje cię także ten artykuł na temat bitwy pod Grunwaldem?

Historia zakonu krzyżackiego – struktura organizacyjna

Na czele organizacji stał wielki mistrz zakonu. Był on jego głównym przedstawicielem i zwierzchnikiem, chociaż nie sprawował pełni władzy. W najważniejszych sprawach decyzje podejmowała kapituła generalna, w skład której wchodzili urzędnicy zakonni i mistrzowie krajowi. Z czasem rozwinęły się kapituły prowincjonalne, gdzie skupiano się wyłącznie na organizacji daną ziemią.

Kapituła generalna mianowała najbliższych współpracowników wielkiego mistrza. Byli to:

• wielki komtur – zastępca wielkiego mistrza, zarządca administracyjny i gospodarczy zakonu;
• wielki marszałek – zajmujący się sprawami wojskowymi;
• wieli szpitalnik – odpowiedzialny za sprawy medyczne i sanitarne oraz działalność charytatywną;
• wielki szatny – zarządzający odzieżą oraz ekwipunkiem zakonników;
• wielki skarbnik – odpowiedzialny za finanse zakonu.

Bezpośrednio wielkiemu mistrzowi podlegali wspomniani już mistrzowie krajowi: niemiecki, pruski i inflancki, a także cztery baliwaty: austriacki, bozeński, koblencki i alzacki. Na przestrzeni lat struktura organizacyjna zakonu ulegała zmianie, była modyfikowana wraz z ekspansją terytorialną, zmianami wewnątrz instytucji, a także innymi czynnikami. Jednak do momentu rozpadu i usamodzielnienia się mistrzów krajowych niemieckiego i inflanckiego w znacznej mierze opierała się ona przede wszystkim o powyższy schemat.

Zakon krzyżacki – historia na ziemiach polskich

Sprowadzenie krzyżaków do Polski

Pierwsze sprowadzenie krzyżaków do Polski miało miejsce na Śląsku. W 1222 r. książę Henryk Brodaty z dynastii Piastów nadał zakonowi wieś Lasosice. Jednak z czasem rycerze pozbyli się tej własności, dlatego informacje o tej darowiźnie rzadko kiedy są pamiętane. Jednak kto wie, do czego mogliby doprowadzić krzyżacy, gdyby zadomowili się na Śląsku?

Powszechnie przypisuje się więc sprowadzenie krzyżaków do Polski księciu Konradowi Mazowieckiemu, również Piastowi. Z marca 1226 r. pochodzą pierwsze informacje o rokowaniach między księciem, a wielkim mistrzem Hermanem von Salza. Krzyżacy mieli otrzymać ziemię chełmińską w zamian za zdobycie i opanowanie Prus. Zażądali jednak otrzymania bezpiecznych miejsc na lewym brzegu Wisły, skąd mieliby prowadzić swoje wypady. W latach 1228-1230 Konrad spełnił te warunki nadając zakonowi wieś Orłowo koło Inowrocławia oraz gród Nieszawę. Historia krzyżaków mówi o pojawieniu się małego oddziału rycerzy w grodzie Vogelsang już w 1226 r., jest to niewykluczone. Wiadomo na pewno, że w 1230 r. sprowadzenie krzyżaków do Polski zakończyło się ich osiedleniem w ziemi chełmińskiej pod wodzą Henryka von Balka na dobre.

Niemal natychmiast zakon krzyżacki wystąpił do odpowiednich hierarchów duchownych o nadania kościelne wraz z dziesięcinami. Uzyskawszy je, mogli uznać ziemię chełmińską za swoją własność. Dodatkowo umiejętna polityka wielkiego mistrza Hermana doprowadziła do nadania zakonowi Prus na wieczne posiadanie. Oznaczało to powstanie państwa pruskiego – w przyszłości, po podbiciu tych ziem „niczyich” przez krzyżaków.

Historia konfliktów z krzyżakami

Powstanie państwa pruskiego pod jurysdykcją zakonną można ustalić na rok 1283, kiedy to rycerze stłumili drugie powstanie pruskie. Zakon krzyżacki zaczął wówczas planować kolejne podboje. Pierwszą poważniejszą zdobyczą krzyżaków było Pomorze Gdańskie. W wyniku skomplikowanych działań politycznych we wrześniu 1308 r. Pomorze zostało najechane przez Brandenburczyków. Gdańsk szukał pomocy u Władysława Łokietka, który polecił zwrócić się do zakonu. Krzyżacy pokonali Brandenburgię oraz zajęli Gdańsk i Pomorze, dokonując także krwawej rzezi miasta w listopadzie 1308 r.

Władysław Łokietek nie odzyskał już Pomorza. Nie udało się to także jego synowi, Kazimierzowi Wielkiemu. Zakon krzyżacki rósł w siłę, a pokój z krzyżakami w Kaliszu w 1343 r. był tego dowodem – Polska zrzekała się praw do Pomorza, ziemi chełmińskiej i michałowskiej, uznając się za ofiarodawcę tych ziem na rzecz zakonu.

Sytuacji tej nie zmieniła także wielka wojna z zakonem krzyżackim z lat 1409-1411. Wojnę oficjalnie wypowiedział wielki mistrz Ulrich von Jungingen, co unieważniało pokój z krzyżakami w Kaliszu (w tym momencie prawnie tracili oni podstawy do posiadania Pomorza). W trakcie konfliktu krzyżacy ponieśli największą klęskę – w bitwie pod Grunwaldem 15 lipca 1410 r. Jedną z ofiar stał się wówczas sam wielki mistrz zakonu Ulrich von Jungingen. Sukces spod Grunwaldu nie został jednak wykorzystany – król Władysław Jagiełło zbyt długo zwlekał z marszem na Malbork i rycerze zdążyli przygotować się do obrony.

Dopiero jego następca, Kazimierz Jagiellończyk mógł wjechać do Gdańska jako dzielnicy należącej ponownie do królestwa polskiego. Przegrana przez zakon krzyżacki wojna trzynastoletnia stanowiła w zasadzie początek powolnego końca państwa zakonnego w Prusach. W 1525 r. na mocy traktatu krakowskiego wielki mistrz Albrecht Hochenzollern, który był już wtedy praktykującym luteraninem, złożył na ręce Zygmunta Starego akt hołdu pruskiego. W ten sposób nastąpiła sekularyzacja zakonu, a w miejsce państwa zakonnego powołano do życia Prusy Książęce jako lenno Polski.

Autor: Aleksandra Drążek-Szychta

Bibliografia:

1. Biskup M., Labuda G., Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Gospodarka-społeczeństwo-państwo-ideologia, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1988
2. Kuczyński S. M., Wielka wojna z zakonem krzyżackim w latach 1409-1411, Wydawnictwo MON, Warszawa 1980
3. Larczyński T., Ziemia gdańska w okresie panowania zakonu krzyżackiego. Struktura własności i organizacja osadnictwa wiejskiego, Napoleon V, Oświęcim 2017
4. Militzer K., Historia zakonu krzyżackiego, Wydawnictwo WAM, Kraków 2007