Aleksander I Jagiellończyk - biografia, panowanie, wojny, osiągnięcia
Aleksander I Jagiellończyk jest znany jako ten polski król, który wprowadził demokrację szlachecką. Centralnym punktem jego panowania jest konstytucja Nihil Novi. Jednak warto przyjrzeć się też temu władcy jako dyplomacie i patronowi kultury. Zobaczmy jakie znaczenie dla Polski miało krótkie panowanie Aleksandra Jagiellończyka.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Król Polski i Wielki Książę Litewski
Aleksander I Jagiellończyk – rodzina i wychowanie
Aleksander był czwartym synem Kazimierza Jagiellończyka. Najlepszy kontakt miał ze swoim starszym bratem Janem Olbrachtem, co wpłynęło na dobre stosunki polsko-litewskie, kiedy zerwano unię personalną między tymi państwami. Był wychowywany m.in.: przez Jana Długosza i Kallimacha. Wychowanie przez dwóch wielkich uczonych tego czasu zaszczepiło Aleksandrowi i jego braciom zamiłowanie do dziejów własnego rodu i królestwa, zapewniło znajomość języków i dobrą wiedzę ogólną. Sztuki wojennej uczył go Stanisław Szydłowiecki, a praktyki „królowania” sam Kazimierz Jagiellończyk. (por. Borkowska U., 2011: s. 53, 163, 165)
Z opisów historyków, wspomnień i dokumentów wyłania się postać człowieka: sumiennego władcy, dobrego męża i lojalnego brata. Nie znaczy to oczywiście, że Aleksander był idealny, ale trudno oprzeć się wrażeniu, że był sympatyczniejszym spośród braci Jagiellończyków. Nie był tak piękny i inteligentny jak Olbracht czy jego ojciec Kazimierz. (por.: Bardach J., 1998: s. 316) Miał jednak wiele cech ujmujących, które zjednywały mu ludzi.
Ciekawostki na temat życia Aleksandra są nieliczne. Warto jednak przypomnieć choćby tą, że był ostatnim Wielkim Księciem Litewskim w historii, który znał język litewski.
Od księcia litewskiego do króla Polski
W 1492 roku Aleksander objął władzę na Litwie. W tym samym roku, po śmierci Kazimierza Jagiellończyka królem Polski został wybrany Jan Olbracht. Rozdzielenie tronów litewskiego i polskiego oznaczało zerwanie unii. Sytuację wykorzystał książę moskiewski Iwan III Srogi, który już w 1493 roku zajął Wiaźmę i okoliczne tereny. (Borkowska J.: s. 29) W ten sposób władca Księstwa Moskiewskiego zrywał rozejm podpisany z Kazimierzem Jagiellończykiem. Aleksander jednak, za namową braci postanowił załagodzić stosunki z Moskwą i ożenić się z córką Iwana i Zoe Paleolog – Heleną. Iwan III Srogi zgodził się mając nadzieję, że córka będzie jego agentką na litewskim dworze. Stało się inaczej. Helena i Aleksander przypadli sobie do gustu. Księżniczka chętnie zachowała wobec niego lojalność. Natomiast nie zyskała sympatii na Litwie i w Koronie. Nie lubiła jej Elżbieta Rakuszanka, matka Aleksandra. Jedną z ciekawostek może być fakt, że panowie polscy nie zgodzili się nigdy na jej koronację, ze względu na uparte trwanie przy obrządku prawosławnym. W tym czasie wybór „właściwego” wyznania był sprawą ogromnej wagi. Może nawet większej niż przed rosnącą potęgą prawosławnego Księstwa Moskiewskiego.
Aleksander prowadził na Litwie politykę zależną od magnaterii, ale niezależną od Korony. Wzmocnił prawa rady wielkoksiążęcej i wydał przywileje potwierdzające samodzielną politykę księstwa. (Bardach J.: s. 316)
Jeżeli chodzi o najważniejsze wydarzenia tego okresu, to trzeba wymienić zjazd w Lewoczy 1494. Nie zachowały się dokumenty z tego zjazdu, ale sądząc po dalszych działaniach chodziło o zabezpieczenie królestwa Czech i Węgier, rozwiązanie sprawy Mołdawii i postępującego zagrożenia ze strony Turków. Aleksander miał brać udział z Olbrachtem w wyprawie do Mołdawii. Zatrzymała go jednak niepewna sytuacja w stosunkach z Moskwą. Ostatecznie zresztą Iwan Srogi najechał ziemie Aleksandra, a Litwa straciła ziemie między Dniestrem i Desną. Aleksander został zmuszony do sojuszu z tatarami zawołżańskimi i zakonem inflanckim. Zawarł też unię z Polską tzw. krakowsko-wileńską w 1499 roku. (Tyszkiewicz J., 2019: s. 25) To wzmacniało, przynajmniej teoretycznie sojusz przeciw Moskwie.
Tymczasem po kilku latach panowania zmarł niespodziewanie Jan Olbracht, król Polski (1501). Aleksander udał się do Polski, gdzie na sejmie w Piotrkowie wybrano go na króla. (Borkowska U.: s. 31)
Najważniejsze wydarzenia polityki zagranicznej
Wojna z Moskwą
Głównym problemem, z którym Aleksander I Jagiellończyk zmagał się przez całe panowanie były stosunki z Moskwą. Po wstąpieniu Aleksandra na tron polski spory graniczne Litwy z Iwanem Srogim zaczęły bezpośrednio wpływać na stosunki polsko-moskiewskie. Litewscy panowie rozumieli zresztą, że powrót unii personalnej oznacza lepsze wsparcie dla obrony wschodnich rubieży. Zgodzono się na ustanowienie jednego wspólnego monarchy (bez urzędu Wielkiego Księcia), mimo że polska szlachta i magnaci mieli dzięki temu przewagę głosów.
Po załatwieniu najważniejszych spraw Aleksander I Jagiellończyk udał się z powrotem do Wilna, zostawiając bratu Fryderykowi panowanie w Polsce. Tutaj kontynuował rokowania z Iwanem Srogim. W 1503 roku zawarł 6-letni rozejm, godząc się jednocześnie na oddanie Moskwie Zadnieprza i terenów na wschód od Smoleńska. (Bardach J.: s. 321) Udało się też doprowadzić do rozejmu z sułtanem Tureckim i Tatarami krymskimi. Granice wschodnie były na razie bezpieczne. Sprawdź także ten artykuł o 10 najmniej znanych królach Polski.
Relacje z Turcją, Krzyżakami, Tatarami
Turcja nie stanowiła bezpośredniego zagrożenia dla Polski i Litwy, ale graniczyła z innymi państwami należącymi do Jagiellonów. Chanat krymski był sojusznikiem Moskwy. W ciągu panowania Aleksandra wielokrotnie uderzał na południowo-wschodnie granice obu państw (Korony i Litwy). Udało się natomiast zawrzeć sojusz zaczepno-obronny przeciw Moskwie z chanem Wielkiej Ordy i zakonem w Inflantach. Co mogło wydawać się właściwym politycznie posunięciem. Późniejsze wydarzenia pokazały jednak, że nie miał on realnego znaczenia. Ataki krymskie powtarzały się w 1503, 1505 i 1506 roku (tuż przed śmiercią króla). (Tyszkiewicz J.: s. 26)
W najważniejszych sojuszach Aleksandra Jagiellończykach widać problem, który będzie się rozwijał w następnych stuleciach. Było to rozdarcie między próbą stworzenia jedności chrześcijańskiej przeciw muzułmanom, a narastającym dążeniem Moskwy do opanowania ziem ruskich. Co zmuszało władców Rzeczpospolitej do szukania sojuszu z Tatarami. Z współczesnego punktu widzenia nie ma to znaczenia, ale trzeba sobie uświadomić, że mówimy o czasach, w których przeważała świadomość krucjatowa.
Następne lata, aż do odsieczy wiedeńskiej w 1683 roku, będą zdominowane przez posuwające się na zachód podboje tureckie. Ważną rolę w tych rozgrywkach będą odgrywać również chanaty tatarskie, ale jako sojusznicy bez własnych ambicji mocarstwowych.
Krzyżacy nie stanowili w tym czasie dla Jagiellonów realnego zagrożenia. Ich uparte odmawianie złożenia hołdu królom Polski można uznać raczej za niedogodność niż realną groźbę. Ta bomba miała jednak jeszcze raz wybuchnąć, ale już za panowania Zygmunta Starego.
Przywileje szlacheckie, prawo i polityka kulturalna
Konstytucja Nihil Novi i Statut Łaskiego
Do najważniejszych wydarzeń z czasów panowania Aleksandra trzeba zaliczyć sejm w Radomiu z 1505 roku, na którym uchwalono słynną konstytucję Nihil Novi. Było to coś więcej niż nadawanie szlachcie pojedynczych przywilejów. Ustanawiając, że „nic nowego stanowionym być nie ma (...) bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich”, król ustanawiał de facto demokrację szlachecką i hamował władzę magnatów oraz własną. (Bardach J.: s. 324) Dlatego konstytucja Nihil Novi ma takie znaczenie dla późniejszych dziejów Korony. Innym ważnym postanowieniem sejmu był tzw. Statut Łaskiego. Stanowił on kodyfikację dotychczas obowiązujących w królestwie praw.
Prawa istniały już wcześniej, nie był to więc zabieg kodyfikacyjny. Jednak nabierały większego znaczenia dzięki ich spisaniu i wydaniu drukiem (w 1506 r.). Nazwa Statutu Łaskiego wywodzi się od Jana Łaskiego, królewskiego kanclerza i prymasa, który zebrał je w jednej księdze. W Statucie Łaskiego znalazły się nie tylko prawa dotyczące szlachty, ale też mieszczaństwa i częściowo Kościoła. (Borkowska U.: s. 225) Nie były to przywileje, a raczej całościowe uznanie udziału szlachty w polityce. Odtąd sejmy staną się jednym z najważniejszych organów decyzyjnych w Rzeczpospolitej.
Król Polski jako patron kultury
Aleksander I Jagiellończyk panował krótko, ale zdążył zainteresować się również kulturą własnego państwa. Dopiero Zygmunt Stary i Zygmunt August przyczynią się do stworzenia „złotego wieku kultury polskiej”. Jednak Aleksander rozpoczął renesansową przebudowę Wawelu, którą kontynuowali jego następcy. (Borkowska U.: s. 51) W Wilnie zbudował kilka kościołów, m.in. pod wezwaniem św. Anny, który miał 300 lat później przypaść bardzo do gustu Napoleonowi. Poza tym wybudował mury miejskie oraz gościnny dwór dla kupców moskiewskich. (Bardach J.: s. 318)
Nie zachowało się zbyt wiele ciekawostek na temat kultury za czasów Aleksandra, tak jak np. z czasów Zygmuntów. Jak jego ojciec i bracia Aleksander wspierał rozwój nauk humanistycznych. Przykładem może być stypendium jakiego udzielił Janowi Dantyszkowi, późniejszemu biskupowi i ambasadorowi Jagiellonów w Europie. Ze względu na krótkie panowanie i ciągłość polityki kulturalnej kolejnych Jagiellończyków trudno dziś powiedzieć który intelektualista czy artysta zawdzięcza karierę właśnie Aleksandrowi. Nie ulega jednak wątpliwości, że cenił ich i chętnie widział na dworze oraz na krakowskiej uczelni.
Król ten odegrał jednak przede wszystkim kluczową rolę w kształtowaniu się nowego ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej.
Autor: Ludwika Wykurz
Bibliografia:
- Urszula Borkowska, Dynastia Jagiellonów w Polsce, PWN 2011
- Juliusz Bardach, Aleksander w: Poczet królów i książąt polskich, red. Andrzej Garlicki, Czytelnik 1998, s. 316-325
- Jan Tyszkiewicz, Polska i Litwa Jagiellonów na przełomie XV i XVI stulecia. Polityka, dyplomacja, wojny, ASPRA 2019