Anna Jagiellonka - pochodzenie, życiorys, małżeństwo, ostatnia Jagiellonka
Anna Jagiellonka po śmierci Zygmunta Augusta pozostała ostatnią osobą z królewskiego rodu w Polsce, bowiem jej brat nie doczekał się dzieci. Na tronie Polski pojawił się zatem trudny do obsadzenia vacat. W pewien sposób wydawało się naturalne, że będzie to kolejna królowa Polski. Pierwotnie miała zostać żoną Henryka Walezego, jednakże jak się miało później okazać jej mąż miał pochodzić z południa. Był nim Stefan Batory i to z nim zasiąść miała na polskim tronie. Jako królowa dokończyła m.in. tak istotne przedsięwzięcie, jakim był most Zygmunta Augusta. W późniejszych latach starała się zapewnić swojemu siostrzeńcowi polską koronę, bowiem z racji swojego wieku sama nie doczekała się już dzieci. W jej życiorysie odnaleźć można różnego typu ciekawostki.
Jeśli szukasz więcej informacji i ciekawostek historycznych, sprawdź także zebrane w tym miejscu artykuły o historii Polski.
Z tego artykułu dowiesz się:
Anna Jagiellonka: jej młodość i pierwsze przymiarki do małżeństwa
Młodość Anny Jagiellonki w otoczeniu sióstr, rodzinne ciekawostki
Data urodzin Anny Jagiellonki miała zostać odnotowana w modlitewniku przez samego Zygmunta Starego: 18 października 1523 roku o godzinie 13:00. Sam jednak był wtedy na sejmie w Piotrkowie. Jej dzieciństwo opłynęło w towarzystwie sióstr, które były w podobnym wieku: Zofii i Katarzyny. Relacje tej trójki córek Zygmunta Starego zawsze były bliskie. Bona była wobec nich despotyczna, chociaż ich nie zaniedbywała. Zdecydowanie ważniejszymi dziećmi dla niej byli Izabela (z którą zresztą wszystkie trzy miały mieć dobry kontakt) i Zygmunt August. Nie zachowało się wiele informacji o ich dzieciństwie, jak i edukacji. Miały lubić bawić się w ogrodzie Wawelu przy klatkach z ptakami. Wspomina się, że Anna mówiła po włosku również dobrze, jak po polsku, natomiast nie znała łaciny.
Anna Jagiellonka podobnie jak Zofia i Katarzyna do śmierci Zygmunta Starego przebywała w Krakowie, później wraz z Boną przeniosła się na Mazowsze. Przyczyną tego stanu rzeczy był konflikt na linii Zygmunt August – Bona i siostry. Powodem był przede wszystkim związek Zygmunta II z Barbarą Radziwiłłówną, która potajemnie wyszła za niego za mąż, chociaż generalnie relacje wzajemnie pomiędzy siostrami i matką a Zygmuntem Augustem nie układały się najlepiej. Młody król traktował siostry oschle, chłodno. Z kolei o nowej żonie brata siostry miały powiedzieć, że wolałyby usługiwać w szpitalu, niż przebywać pod jednym dachem z panią Barbarą (Rudzki, s. 8). W postawie tej odegrała też swoją rolę Bona, z jej też inicjatywy nastąpiła zmiana w tym względzie, kiedy Barbara leżała na łożu śmierci.
Ewolucja pozycji w państwie, małżeństwa sióstr, pierwsi kandydaci do ręki Anny
W międzyczasie za mąż wyszła Zofia, zaś Bona w 1556 roku wyjechała z Polski. Postawiło to Annę i Katarzynę w trudnej sytuacji finansowej, bowiem nie mogły być już na utrzymaniu Bony, zaś brat nie przeznaczył wbrew prawu żadnych pieniędzy na ich zabezpieczenie. Zygmunt generalnie unikał tego tematu. Nie interesował się też kwestią ich zamążpójścia. W roku 1560 obie znalazły się z bratem w Wilnie. W tym czasie po raz pierwszy Zygmunt August zainteresował się kwestią małżeństwa sióstr.
W kontekście Anny miał zamysł wydania jej za księcia kurlandzkiego. Później o małżeństwo z nią zabiegał brat Eryka XIV Magnus (młodszy od Anny o 19 lat), książę Ostrogocki, jednakże ze względu na sprzeciw Eryka nic z tych planów nie wyszło. Magnus miał później jeszcze podejmować kolejne próby, prawdopodobnie licząc na posag żony. Później zaś Anna formalnie wyraziła zgodę na to, aby młodsza od niej Katarzyna wyszła za Jana Wazę. Obie siostry pożegnały się serdecznie 12 października 1562 roku w dniu wyjazdu Katarzyny, której syna Zygmunta miała później darzyć dużą sympatią.
W późniejszym okresie nieznacznie wzrosło jej znaczenie polityczne, ponieważ coraz powszechniej mówiło się o bezpłodności Zygmunta Augusta i przewidywano, że to właśnie Anna zostanie ostatnią dziedziczką Jagiellonów w Polsce. Zwracali się do niej posłowie i senatorowie. Jednakże nie miało to nadal istotnego wpływu na jej życie, które wypełniała modlitwami, pielęgnowaniem ogrodu ujazdowskiego oraz korespondencją z Zofią. Podaje się również, że trochę w tym czasie chorowała. Nie posuwała się też naprzód kwestia jej małżeństwa, choć pojawili się dwaj nowi kandydaci: Eberhard, syn księcia Wirtembergii (nagle zmarł) oraz młodszy brat króla Francji Henryk d'Anjou. Za żadnego z nich jednak nie wyszła wtedy za mąż. A może zainteresuje cię także ten artykuł o Elżbiecie Habsburżance?
Bezkrólewie po śmierci Zygmunta Augusta, Anna Jagiellonka na tronie
Pozycja polityczna Anny, kandydaci do tronu Polski, Henryk Walezy, ciekawostki
Po śmierci brata (7 lipca 1572 roku) wzrosło znaczenie polityczne Anny, jednakże spiętrzyły się przed nią i wyzwania, ponieważ żadne prawo nie przewidziało takiej sytuacji. Nie czuła się też ani przygotowana do tej roli, ani nie miała odpowiednich doradców. Była zresztą w tym czasie de facto pomiatana przez możnych i senatorów: niemalże wygnano ją z Warszawy, kontrolowano jej działalność. Z czasem zaczęła się czuć coraz pewniej. Czekał ją jednak spór z senatem o dobra Jagiellonów. Jej sytuacja materialna była trudna, pożyczała wtedy pieniądze od Zofii. Podejmowała też próby walki o posiadłości matki we Włoszech. W samej Polsce miała jednak coraz więcej wrogów: Radziwiłłowie, Zborowscy, nawet prymas Uchański. W ty okresie powstał pomysł, aby została żoną Ernesta, syna Maksymiliana II (wysłał w tej sprawie poselstwo do Polski). Ernest miał być kandydatem do polskiej korony. Senatorowie jednak stanowczo się temu sprzeciwiali.
Stopniowo rosła jednak pozycja polityczna Anny, zaczęto też twierdzić, że małżeństwo z nią będzie warunkiem objęcia tronu Polski. Powrócić też miała sprawa Henryka d'Anjou (czyli Walezego), którego portret spodobał się Annie i zaczęła popierać jego wybór na króla Polski. Była gotowa go poślubić, jednakże jak się miało okazać po elekcji warunek małżeństwa został wycofany.
Miało to stać się przyczyną choroby Anny, która później jeszcze starała się przekonać Henryka do zawarcia tego małżeństwa, miała np. wyszywać francuskie lilie na sukniach. Różnica wieku między nimi wynosiła 28 lat. Sam Henryk Walezy już po tym, jak nastąpiła jego koronacja, nie palił się do tego małżeństwa i sprawa miała „rozejść się po kościach”. Z drugiej zaś strony nie miał oporów, aby czerpać z należnych Annie i jej siostrom funduszy. Cała sprawa zakończyła się w momencie ucieczki Henryka z Polski.
Podwójna koronacja, królowa Anna na tronie, mąż Stefan Batory i jej relacje z nim
Paradoksalnie wzrosła wtedy ponownie rola Anny w Polsce. Poprawiła się też wtedy jej sytuacja materialna: przyznano jej starostwa warszawskie, łomżyńskie i wiskie. Ona sama kontynuowała wtedy m.in. budowę słynnego wtedy mostu Zygmunta Augusta. W międzyczasie jednak ciosem dla Anny była śmierć jej siostry Zofii (1575 rok). W kontekście zaś elekcji z tego roku raz jeszcze wypłynął projekt jej ślubu z Ernestem, jednakże tym razem obie strony były nastawione do tego sceptycznie. W dniu 12 grudnia prymas ogłosił w senacie, że nowym królem Polski będzie Maksymilian II Habsburg. Szlachta nie została o tym nawet powiadomiona. Inicjatywę przejął wspomniany już Jan Zamoyski, który zaproponował, by królową, a w zasadzie królem, została Anna Jagiellonka, natomiast jej mężem i również królem miałby zostać książę Siedmiogrodu Stefan Batory, młodszy od Anny o 10 lat. Jako precedens z przeszłości wskazywano, że podobna sytuacja miała już miejsce w historii Polski: królowa Jadwiga, jej mąż Władysław Jagiełło i ich koronacja. 15 grudnia 1575 roku szlachta dokonała zatem takiego wyboru.
Jednakże jej przeciwnicy grozili jej przymusowym małżeństwem z Ernestem, gdyby przyjęła ten wybór, grożono jej także pozbawieniem majątków rodzinnych (Radziwiłłowie, Uchański). Anna postawiła wtedy sprawę jasno: jest w stanie zrzec się tych majątków za cenę korony. Stwierdziła również stanowczo, że woli być królową, niż królewiczową. Anna wyszła za mąż per procura w lutym 1576 roku. W międzyczasie Maksymilian II Habsburg próbował ją jeszcze namawiać, by owszem, zasiadła na tronie, ale poślubiając jego syna. Sam właściwy ślub Anny i Stefana miał miejsce dopiero po ustaleniu losów dziedzictwa Jagiellonów, Annie pozostawiono oprawę na Mazowszu.
Ślub odbył się 1 maja 1576 roku. Ich małżeństwo jednak od początku napotkało na jedną podstawową trudność: Stefan nie znał polskiego, zatem musieli porozumiewać się przez tłumacza. Ich pożycie też nie było udane i podobno dość krótkotrwałe, co odbiło się na samopoczuciu Anny. Stefan zresztą dość często wyjeżdżał. Skutkiem było ponowne zwrócenie się Anny w kierunku religii. Relacje Stefana i Anny miały się jeszcze bardziej popsuć. Spekulowano o jego nieślubnym synu oraz o tym, że Anna nie będzie już mogła mieć dzieci. W pewnym momencie przestali nawet mieszkać ze sobą, zaś widywali się tylko w okolicznościach oficjalnych. Mówiło się o rozwodzie, którego Anna wybitnie się obawiała i w roku 1580 podczas rozmowy przez tłumacza miała nawet wymóc na Stefanie przyrzeczenie, że na to nie pozwoli. To się rzeczywiście nie miało stać. 7 grudnia Stefan polował w czasie mrozów w okolicach Grodna. Zasłabł. Pojawiły się drgawki i duszności. Nie potrafiono postawić diagnozy, leczenie było nieskuteczne i 12 grudnia król zmarł w wieku 54 lat.
Królowa Anna Jagiellonka: późniejsze życie, dzieci Katarzyny w Polsce
W tym czasie Anna postanowiła doprowadzić do tego, by kolejnym królem Polski został jej siostrzeniec i syn zmarłej już Katarzyny Zygmunt. Jego ojciec, Jan III był początkowo temu przeciwny chcąc zatrzymać syna w Szwecji, jednakże podobno przekonano go argumentem moskiewskim: możliwością sojuszu przeciwko Iwanowi IV, który w przeciwnym razie mógłby próbować osadzić w Polsce na tronie swojego syna Fiodora.
Z drugiej strony Anna starała się zabezpieczyć innym wariantem: małżeństwem córki Katarzyny, Anny, z Maksymilianem, bratem wspomnianego już Ernesta. Wydawało się, że opcja habsburska przeważy wtedy w Polsce, jednakże Anna przeprowadziła wtedy wręcz kampanię na rzecz Zygmunta, obiecując m.in. nieobsadzone urzędy na Mazowszu wszystkim, którzy poprą tę kandydaturę. 19 czerwca Zygmunt został wybrany na króla Polski. Generalnie można powiedzieć, że Annę, Zygmunta oraz Annę Wazównę, która również przyjechała do Polski łączyły dobre relacje. Znaczenie polityczne królowej zaczęło już jednak maleć, zwłaszcza po ślubie Zygmunta.
W późniejszym okresie swojego życia lubiła zajmować się ogrodami, które jeszcze kiedy żył Stefan, w porównaniu do czasów, kiedy zarządzała nimi Bona znacznie ulepszyła. Lubiła także haftować. W roku 1596 pogorszył się stan zdrowia Anny. Taka sytuacja trwała przez kilka miesięcy.
Anna zmarła 9 września 1596 roku, był przy niej wtedy Zygmunt, zaś sakramentów udzielił jej Piotr Skarga, który później wygłosił także kazanie podczas mszy w dniu jej pogrzebu. Została pochowana na Wawelu 12 listopada, w kaplicy Zygmuntowskiej w sąsiedztwie ojca i brata. Szczególnie zresztą zasłużyła się dla Wawelu, wzbogacając wyposażenie kaplicy Zygmuntowskiej i ją remontując.
Autor: Herbert Gnaś
Bibliografia:
- U. Borkowska, Dynastia Jagiellonów w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
- M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.
- E. Rudzki, Polskie królowe. Żony królów elekcyjnych, Instytut Prasy i Wydawnictw „Novum”, Warszawa 1987.